Skarga pauliańska jest środkiem służącym zabezpieczeniu interesów wierzycieli przewidzianym w art. 527-534 kodeksu cywilnego, znanym już od czasów imperium rzymskiego, kiedy to mimo uproszczonego kształtu, przy zachowaniu podobnej istoty znana była pod terminem: actio Pauliana. Stanowi ona odpowiedź ustawodawcy na zjawisko nielojalnych dłużników, którzy na skutek podjęcia różnych czynności prawnych, przenoszą własność poszczególnych składników swojego majątku na osoby trzecie, doprowadzając do swej niewypłacalności, to znaczy: do sytuacji, w której wierzyciel nie ma dostępu do masy majątkowej, z której mógłby się zaspokoić. Skarga pauliańska gwarantuje wierzycielowi możliwość wystąpienia z roszczeniem bezpośrednio przeciwko osobie trzeciej, na rzecz której dłużnik wyzbył się majątku. Gdyby nie ona, to z uwagi na zasadniczo względny charakter zobowiązań (obowiązujących tylko między stronami), wierzyciel w zasadzie byłby bezradny w obliczu zachowania dłużnika wprost nakierowanego na jego pokrzywdzenie. Jak skarga pauliańska działa w ujęciu praktycznym? Jaki skutek wywołuje i jak wygląda system domniemań, który się z nią wiąże? Czy możliwość wystąpienia ze skargą pauliańską ulega przedawnieniu? Celem uzyskania odpowiedzi na tak zadane pytania, zapraszam do lektury niniejszego artykułu.

Przedmiot ochrony skargi pauliańskiej

Uzasadnieniem funkcjonowania w ramach prawa zobowiązań skargi pauliańskiej, jest konieczność ochrony istniejących wierzytelności. Wierzytelność, dla jej objęcia ochroną wynikającą z przepisów o skardze pauliańskiej, musi być zaskarżalna – czyli musi istnieć sytuacja, w której możliwa jest przymusowa egzekucja wierzytelności na drodze sądowej. Jednakże, pamiętaj: skarga pauliańska nie chroni wierzytelności o charakterze naturalnym (tj. takich, dla których wyegzekwowania wierzyciel nie może skorzystać z instrumentów aparatu państwowego, jak np. wynikające z niezalegalizowanych gier i zakładów), a w szczególności – nie chroni wierzytelności przedawnionych.

Wierzytelność nie musi być jednak wymagalna. Skorzystanie ze skargi pauliańskiej jest możliwe również przed nadejściem terminu wymagalności świadczenia dłużnika. W praktyce oznacza to, że jeżeli wierzyciel nie może jeszcze zażądać od dłużnika wykonania jego zobowiązania, ale jednocześnie widzi, że dłużnik zaczyna wyzbywać się swojego majątku, to mimo braku wymagalności roszczenia, wierzyciel może wystąpić do sądu ze skargą pauliańską.

Warto również pozostawać świadomym faktu, że przepisy o skardze pauliańskiej obejmują ochroną także wierzytelności o charakterze publicznoprawnym. Sąd Najwyższy, uchwałą składu 7 sędziów z dnia 12 marca 2003 r. ujednolicił występujące na tym gruncie rozbieżności w poglądach, stwierdzając że ze skargi pauliańskiej, dla ochrony swych wierzytelności mogą korzystać także podmioty publicznoprawne, co jest szczególnie istotne przy dochodzeniu wierzytelności o charakterze podatkowym.

Czynność prawna dłużnika jako cel ataku skargi pauliańskiej

Skarga pauliańska kierowana jest przeciwko czynnościom prawnym, czyli takim działaniom dłużnika, które z woli stron służą wywołaniu skutków prawnych. Oznacza to, że jeżeli majątek dłużnika zmniejsza się np. na skutek zmian gospodarczych, to wierzycielowi nie przysługuje skarga pauliańska.

Do przykładowych praktycznych scenariuszy postępowania dłużnika, które mogłyby stanowić dla wierzyciela podstawę do wystąpienia ze skargą pauliańską, można zaliczyć chociażby:

• przeprowadzenie łańcucha, pewnego szeregu czynności prawnych, ostatecznie prowadzących do niewypłacalności dłużnika (jak na przykład:  założenie spółki  wniesienie do niej aportem nieruchomości w zamian za udziały  szybkie zbycie udziałów w spółce za kwotę znacznie niższą niż wartość nieruchomości  zużycie otrzymanej kwoty na inne cele niż zaspokojenie wierzyciela),
• indywidualne umowy i jednostronne czynności prawne niepozostające w sekwencji z innymi czynnościami prawnymi dokonanymi przez dłużnika, a skutkiem których jest wzbogacenie osoby trzeciej oraz niewypłacalność dłużnika prowadząca do pokrzywdzenia wierzyciela,
• czynności prawne zarówno odpłatne, jak i nieodpłatne – nie jest bowiem tak, że tylko czynności nieodpłatne prowadzą do pokrzywdzenia wierzycieli dłużnika (np. darowizna, w drodze której dłużnik daruje swoją nieruchomość komuś bliskiemu). Przedmiotem skargi pauliańskiej mogą być także czynności w pełni odpłatne, np. umowa sprzedaży. Dlaczego? Gdyż dłużnik otrzymuje wprawdzie ekwiwalent w postaci gotówki za sprzedaną rzecz, ale egzekucja z pieniędzy jest z założenia o wiele mniej wydajna niż egzekucja z nieruchomości (jeżeli nie niemożliwa) – ukrycie gotówki czy jej wydanie nie jest istotnym problemem. Wierzyciel może więc zostać pokrzywdzony przez odpłatną czynność prawną dłużnika, bo jego szanse na skuteczną egzekucję z majątku dłużnika drastycznie maleją (chyba że dłużnik wykorzysta zdobytą gotówkę na zaspokojenie wierzyciela, co w praktyce oczywiście jest niezwykle rzadkie).
• może chodzić także o czynności o charakterze procesowym, zwłaszcza o uznanie powództwa, ugodę, czy zrzeczenie się roszczenia. Tego rodzaju czynności procesowe kryją bowiem także materialne oświadczenie woli wywołujące skutki cywilnoprawne (jeżeli następuje np. uznanie powództwa, to sąd zasądza roszczenie wierzyciela, czyli powoda, a powód wygrywa sprawę). Stąd, jeżeli prowadzą one do skutku w postaci pokrzywdzenia wierzyciela – również mogą zostać objęte skargą pauliańską.

Przesłanki wystąpienia ze skargą pauliańską – Przesłanka obiektywna i przesłanki subiektywne

O tym, czy w odniesieniu do ochrony konkretnej wierzytelności przysługuje możliwość wystąpienia ze skargą pauliańską decydują: przesłanka obiektywna oraz dwie przesłanki subiektywne.

Przesłanką obiektywną przemawiającą za zasadnością wystąpienia ze skargą pauliańską, jest dokonanie przez dłużnika czynności prawnej, mającej na celu pokrzywdzenie wierzyciela. Zgodnie z definicją legalną zawartą w art. 527 § 2 kodeksu cywilnego, czynność jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo niewypłacalny w wyższym stopniu niż był przed jej dokonaniem. Na przesłankę tą składają się w sumie trzy elementy: musi zostać dokonana czynność prawna, musi dojść do niewypłacalności bądź pogłębienia niewypłacalności dłużnika, a ponadto: między dokonaniem czynności prawnej, a powstaniem lub pogłębieniem niewypłacalności dłużnika, musi zajść związek przyczynowy.

Przesłanki subiektywne skargi pauliańskiej mają charakter ocenny i odnoszą się do zbadania przez sąd rozpatrujący skargę, stanu świadomości dłużnika co do pokrzywdzenia wierzyciela, oraz stanu wiedzy osoby trzeciej, co do tego, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Dla uwzględnienia skargi pauliańskiej, niezbędne jest ustalenie przez sąd, że:

• dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Jeżeli dłużnik zdaje sobie sprawę, że wyprowadzenie z jego majątku określonych jego składników uniemożliwi zaspokojenie wierzyciela, to zajdzie po jego stronie świadomość pokrzywdzenia wierzyciela,
• osoba trzecia (wzbogacona w następstwie dokonania czynności prawnej objętej skargą) pozostawała w złej wierze – wiedziała lub przy dołożeniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Jeśli chodzi o osobę trzecią, to nie wymaga się, by sprawdzała we wszystkich dostępnych jej źródłach, czy dłużnik znajduje się w złej sytuacji majątkowej. Osoba trzecia po prostu nie może działać nagannie, tzn. jeżeli z różnych stron docierają do niej informacje, że dłużnik znajduje się w chwiejnej sytuacji finansowej, że jest na skraju bankructwa, a mimo to dokonuje ona z dłużnikiem czynności prawnej (zwłaszcza jeżeli dłużnik proponuje jej zaniżone ceny), to działała ona w złej wierze.

System domniemań, a skarga pauliańska – Ułatwienia dowodowe dla powoda w procesie pauliańskim

Przesłanki subiektywne – ujęte jak powyżej – stanowią poważne wyzwanie dowodowe dla wierzyciela (powoda) w postępowaniu wszczętym wskutek wniesienia skargi pauliańskiej. Wszak cały czas zastosowanie odnajduje art. 6 kodeksu cywilnego oraz odpowiadający mu art. 232 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którymi ciężar udowodnienia faktów spoczywa na tej stronie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Z tego też względu, ustawodawca kierując się doświadczeniem życiowym, wprowadził do procesu pauliańskiego szereg ułatwień dowodowych, tzn. złagodził wymagania dowodowe obciążające powoda, w szczególności co do opisanych wyżej przesłanek subiektywnych.

Chodzi o następujące złagodzenia:

• złagodzenie przesłanki subiektywnej po stronie osoby trzeciej  zachodzi domniemanie złej wiary osoby trzeciej w sytuacji, gdy osobą trzecią, która uzyskała korzyść od dłużnika, jest osoba pozostająca w bliskim stosunku z dłużnikiem (art. 527 § 3 i 4 kodeksu cywilnego). Bliskie stosunki oznaczają oczywiście stosunki rodzinne, ale także stosunki towarzyskie, czy stosunki gospodarcze. Jeżeli wierzyciel występujące ze skargą pauliańską wykaże, że dłużnik pozostaje w bliskim stosunku z osobą trzecią, to nie musi już udowadniać złej wiary po jej stronie, bo zachodzi domniemanie, że osoba trzecia wiedziała lub przy dołożeniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Opisane domniemanie dłużnik może obalić, jednak w takiej sytuacji, ciężar dowodowy zostaje przerzucony na jego stronę.
• odpadnięcie przesłanki subiektywnej po stronie osoby trzeciej  odpada przesłanka subiektywna po stronie osoby trzeciej, jeżeli uzyskała ona korzyść majątkową od dłużnika nieodpłatnie (art. 528 kodeksu cywilnego) – w takiej sytuacji obojętna jest dobra czy zła wiara osoby trzeciej, a więc nawet dowód z zeznań osoby trzeciej, z których wyniknie, że działała ona w dobrej wierze (że nie wiedziała ani nie mogła się dowiedzieć o świadomości dłużnika), jej nie pomoże.
• złagodzenie przesłanki subiektywnej po stronie dłużnika  jeżeli czynnością, której dokonał dłużnik, była darowizna, to nie tylko odpada przesłanka subiektywna po stronie osoby trzeciej (bowiem darowizna to z natury czynność nieodpłatna), ale dodatkowo z mocy art. 529 kodeksu cywilnego zachodzi domniemanie, że dłużnik działa świadomie z pokrzywdzeniem wierzyciela, czyli dochodzi do złagodzenia przesłanki subiektywnej po stronie dłużnika. Występuje zatem domniemanie świadomości dłużnika, że działa on z pokrzywdzeniem wierzyciela – jednakże dłużnik może to domniemanie obalić.

Skarga pauliańska – Sposób realizacji i efekt uwzględnienia skargi

Wierzyciel, który nie może uzyskać z majątku dłużnika zaspokojenia ze względu na jego niewypłacalność, kieruje powództwo nie przeciwko dłużnikowi, a przeciwko osobie trzeciej, która od dłużnika uzyskała korzyść majątkową. Dłużnik nie funkcjonuje w takim procesie jako strona.

Wyróżniamy zatem w procesie pauliańskim: powoda, którym jest pokrzywdzony wierzyciel oraz pozwanego, którym jest osoba trzecia, która uzyskała od dłużnika korzyść majątkową. Co ważne, po stronie pozwanej może znaleźć się także osoba, na rzecz której „pierwotna” osoba trzecia dokonała rozporządzenia korzyścią majątkową uzyskaną od dłużnika. Taki scenariusz, jest jednak obwarowany warunkiem, że ta osoba działała świadomie (tj. wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną) albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (o czym stanowi art. 531 § 2 k.c.).

Jeżeli wierzyciel wystąpił ze skargą pauliańską przeciwko osobie trzeciej i proces wygrał, to występuje szczególna sankcja, którą określa się mianem bezskuteczności względnej. Szczególność tej sankcji polega na tym, że czynność prawna dokonana między dłużnikiem a osobą trzecią pozostaje ważna w stosunkach między dłużnikiem a osobą trzecią, jak i w stosunku do wszelkich innych podmiotów – jedynym skutkiem uwzględnienia skargi pauliańskiej jest to, że czynność prawna jest bezskuteczna w stosunku do wierzyciela pauliańskiego. Oznacza to, że wierzyciel może prowadzić egzekucję z tego, co wyszło z majątku dłużnika i weszło do majątku osoby trzeciej tak, jakby ten przedmiot nadal pozostawał w majątku dłużnika. Ten przedmiot majątkowy pozostaje w majątku osoby trzeciej, nie powraca do majątku dłużnika, lecz wierzyciel na mocy przepisów o skardze pauliańskiej może z tego przedmiotu prowadzić egzekucję.

Czasowe ograniczenie możliwości wystąpienia ze skargą pauliańską. Skarga pauliańska – przedawnienie

Skarga pauliańska jest czasowo ograniczona – wierzyciel ma na wniesienie skargi pauliańskiej 5 lat od dokonania przez dłużnika czynności krzywdzącej. Regulacja ta wynika z art. 534 kodeksu cywilnego, i wydaje się, że należy ocenić ją krytycznie, bowiem możliwe jest wygaśnięcie uprawnienia wierzyciela, zanim ten w ogóle zdoła powziąć wiedzę o dokonaniu przez dłużnika czynności, która jest dla niego krzywdząca.

Skarga pauliańska – kwestie kluczowe

• Skarga pauliańska to instrument służący zabezpieczeniu interesów wierzycieli przed nielojalnym postępowaniem dłużników, który w celu utrudnienia bądź uniemożliwienia egzekucji wierzycielowi, wyzbywają się swego majątku,
• Skarga pauliańska gwarantuje wierzycielowi możliwość wystąpienia z roszczeniem bezpośrednio przeciwko osobie trzeciej, na rzecz której nielojalny dłużnik wyzbył się majątku,
• Skarga pauliańska bierze w obronę wierzytelności zaskarżalne, nawet choćby nie były jeszcze wymagalne. Ochrona wynikająca z przepisów o skardze pauliańskiej nie dotyczy jednak wierzytelności naturalnych, a w szczególności: wierzytelności przedawnionych,
• Uwzględnienie skargi pauliańskiej, skutkuje uznaniem zaskarżonej czynności prawnej za bezskuteczną wyłącznie względem wierzyciela, co znaczy że wierzyciel może prowadzić egzekucję z tego, co wyszło z majątku dłużnika i weszło do majątku osoby trzeciej tak, jakby ten przedmiot nadal pozostawał w majątku dłużnika,
• Skarga pauliańska, dla swej zasadności, wymaga spełnienia trzech przesłanek: 1 obiektywnej i 2 subiektywnych. Przesłanką obiektywną jest sam fakt wystąpienia dokonanej przez dłużnika czynności prawnej, mającej na celu pokrzywdzenie wierzyciela. Do przesłanek subiektywnych zalicza się zaś: świadomość pokrzywdzenia wierzyciela przez dłużnika oraz złą wiarę osoby trzeciej,
• Sytuacja procesowa powoda w procesie pauliańskim jest uprzywilejowana względem zwykłych postępowań, przez wzgląd na system domniemań ułatwiający mu wykazanie ziszczenia się subiektywnych przesłanek skargi pauliańskim,
• Wierzyciel ma na wniesienie skargi pauliańskiej5 lat od dokonania przez dłużnika czynności krzywdzącej. Chwila powzięcia przez wierzyciela wiedzy o tym, że czynności dokonano – nie ma w procesie pauliańskim żadnego znaczenia.

Adwokat Anna Uznańska z Łodzi– jestem adwokatem z ponad dziesięcioletnim doświadczeniem w reprezentowaniu swoich klientów przed Sądami. Jeżeli kwestia skargi pauliańskiej dotknęła Ciebie lub kogoś bliskiego zapraszam na konsultację celem omówienia sprawy (tel. 793 707 976).  Konsultacje możliwe są w siedzibie kancelarii jak i online. Prowadzę sprawy cywilne, sprawy ze skargi pauliańskiej ( zarówno po stronie powoda jak i pozwanych). Sporządzam opinie prawne i analizy w przedmiocie skargi pauliańskiej. Oceniam ryzyka związane ze skargą pauliańską przy dokonywaniu transakcji. Działam na terenie Łodzi oraz całego województwa łódzkiego.