Władza rodzicielska wydaje się być instytucją naturalną, której konieczność i słuszność jest odczuwalna intuicyjnie, nawet bez zaawansowanej znajomości prawa. W końcu podstawowe instynkty sprawiedliwościowe wręcz nakazują zagwarantowanie dziecku opieki i reprezentacji w sytuacjach, kiedy jest ono jeszcze zbyt młode by samodzielnie, by  racjonalnie uczestniczyć zarówno w obrocie prawnym, jak również: by po prostu funkcjonować jako człowiek w społeczeństwie. Władzę rodzicielską, mimo że przejawy jej wykonywania są z łatwością dostrzegalne na co dzień, możemy starać się zdefiniować jako pewien zespół obowiązków i praw rodziców, przysługujących względem ich małoletniego dziecka, a których nadrzędnym celem jest zapewnienie mu należytej pieczy i stanie na straży jego interesów. Władza rodzicielska jest więc podstawową instytucją prawa rodzinnego, poprzez którą prawo realizuje funkcję ochronną wobec dziecka. Niestety, rodzice nie zawsze są w stanie podołać spoczywającym na nich obowiązkom wynikającym z piastowania władzy rodzicielskiej. Choć sądy rodzinne i opiekuńcze traktują tę opcję jako ostateczność, okoliczności często zmuszają je do podjęcia trudnej decyzji o potrzebie ograniczenia lub nawet pozbawienia władzy rodzicielskiej. Sądy, pozbawiając władzy rodzicielskiej, zawsze kierują się dobrem dziecka (a przynajmniej tak powinno być), które w obliczu dalszego sprawowania władzy wykonywanej wadliwie – może być zagrożone. Jakie przesłanki mogą poskutkować pozbawieniem władzy rodzicielskiej? Jakie są skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej? W jaki sposób pozbawienie władzy rodzicielskiej wpływa na kwestię kontaktów z dzieckiem oraz na obowiązek alimentacyjny? Zapraszam do lektury artykułu.

Przesłanki uzasadniające pozbawienie władzy rodzicielskiej

W art. 111 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.i.o.), ustawodawca wyszczególnia 3 zasadnicze przesłanki uzasadniające obligatoryjną decyzję o pozbawieniu władzy rodzicielskiej. To znaczy, że w przypadku uznania przez sąd, że doszło do wystąpienia którejś z nich, sąd jest z mocy ustawy zobowiązany do wydania orzeczenia pozbawiającego władzy rodzicielskiej. Należą do nich:

Należy pamiętać, że art. 111 k.r.i.o. zawiera również §1a, precyzujący czwartą, fakultatywną przesłankę pozbawienia władzy rodzicielskiej. Przesłanka ta zachodzi wówczas, kiedy dziecko zostało umieszczone w pieczy zastępczej, a rodzice – pomimo udzielenia im pomocy przez państwo, nie zdołali doprowadzić do ustania przyczyn uzasadniających wdrożenie pieczy zastępczej; w szczególności – trwale nie interesują się dzieckiem. Fakultatywność tej przesłanki polega na tym, że w sytuacji stwierdzenia jej wystąpienia, sąd – na podstawie wszechstronnego rozważenia wszystkich aspektów sprawy oraz dokonania indywidualnej oceny poddanego mu pod rozwagę przypadku, może (lecz nie musi) podjąć decyzję o pozbawieniu lub pozostawieniu rodzicom władzy rodzicielskiej. Odmiennie do przesłanek obligatoryjnych, w razie których wystąpienia na sądzie ciąży obowiązek wydania orzeczenia określonej treści.

Poprzez trwałą przeszkodę w wykonywaniu władzy rodzicielskiej należy rozumieć taką sytuację,  w której rodzic – z uwagi na swoją sytuację faktyczną lub prawną, według rozsądnego przewidywania nie będzie mógł sprawować władzy rodzicielskiej przez dłuższy czas (tj. czas niemożliwy do ustalenia albo wprawdzie możliwy do ustalenia, ale obejmujący znaczny okres. Za przykład wystąpienia trwałej przeszkody uzasadniającej pozbawienie władzy rodzicielskiej, mogą posłużyć takie sytuacje jak długotrwała, ciężka choroba, która czyni wykonywanie władzy niemożliwym albo fakt skazania na długoletnią karę pozbawienia wolności.

Pojęcie nadużycia władzy rodzicielskiej, oznacza takie wykonywanie władzy rodzicielskiej, które pozostaje sprzeczne z dobrem dziecka. Rodzice mają obowiązek wychowywać dziecko w sposób sprzyjający jego rozwojowi jako przyszłego, pełnoprawnego członka społeczeństwa. W związku z powyższym, proces wychowania powinien przybrać postać działań sprzyjających rozwojowi dziecka (tak fizycznemu, jak i psychicznemu), uzyskaniu przez nie wykształcenia, jak również zapoznania go z obowiązującymi normami natury społecznej i kulturowej. Jeśli rodzice, w sposób trwały nie wykonują władzy rodzicielskiej w wyżej opisany sposób, może to stanowić przesłankę do pozbawienia ich władzy nad dzieckiem.

Trzecia przesłanka – tj. rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka, dotyczy zaniedbań poważnych, jak zaniedbań nacechowanych potężnym nagromadzeniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością (wykładnia zaproponowana przez Sąd Najwyższy). Co do zasady, jednorazowe naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej – oczywiście, z wyłączeniem przypadków skrajnych, nie będzie stanowiło podstawy do pozbawienia władzy rodzicielskiej. Dla spełnienia przesłanki rażącego zaniedbywania obowiązków względem dziecka, wymagane jest pewne rozciągnięcie w czasie stosowanych względem dziecka praktyk, które mogą negatywnie wpłynąć na proces wychowawczy.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej – w jaki sposób może do niego dojść?

Postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej może zostać zainicjowane na wniosek lub z urzędu. Do złożenia wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej uprawniona jest każda osoba, która ma wiedzę o tym, że ma miejsce przypadek niezgodnego z prawem wykonywania władzy rodzicielskiej. Katalog podmiotów do złożenia wniosku jest otwarty – mogą być to zarówno: drugi rodzic dziecka lub inny członek rodziny, ale również szkoła do której uczęszcza dziecko czy kurator sądowy, jeśli wcześniej został wyznaczony do monitorowania funkcjonowania danej rodziny. Sądem miejscowo właściwym do wniesienia wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej jest sąd miejsca zamieszkania dziecka. Zainicjowanie postępowania wiąże się z obowiązkiem poniesienia opłaty sądowej od wniosku w kwocie 100,00 zł.

Wszczęcie postępowania o pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić również z urzędu przez sąd rodzinny. W sytuacji kiedy sąd poweźmie wiedzę na temat sytuacji w rodzinie wymagającej takiej interwencji, mając na względzie dobro dziecka, może samodzielnie podjąć decyzję o zasadności wszczęcia takiego postępowania.

Jakie skutki wywołuje pozbawienie władzy rodzicielskiej?

Pozbawienie władzy rodzicielskiej zasadniczo wiąże się z jedną konsekwencją, która rozpościera daleko idące skutki. Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej traci bowiem wszystkie przysługujące mu dotychczas uprawnienia wynikające ze sprawowania tejże władzy. W sytuacji pozbawienia władzy rodzicielskiej jednego z rodziców, wykonywać ją będzie wówczas w dalszym ciągu drugi rodzic, bowiem zgodnie z art. 93 k.r.i.o. władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej, powoduje utratę uprawnień rodziców związanych ze sprawowaniem pieczy nad dzieckiem. Uprawnienia te należy rozumieć bardzo szeroko, to znaczy, że rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej w zasadzie zostaje wyłączony od jakiegokolwiek udziału i możliwości wpływania na życie dziecka. W praktyce oznacza to, że rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie uzyska wglądu w dokumentację medyczną dziecka, nie będzie mógł wyrazić wiążącej decyzji w sprawie jego miejsca pobytu, czy edukacji, utraci również prawo do rozporządzania majątkiem dziecka, a to i tak zaledwie część skutków z jakimi wiąże się utrata władzy rodzicielskiej.

Na jaki czas orzeka się pozbawienie władzy rodzicielskiej?

Postanowienie sądu rodzinnego w przedmiocie pozbawienia władzy rodzicielskiej nie jest opatrzone terminem jego obowiązywania. Zgodnie z art. 111 § 2 k.r.i.o. w przypadku ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić. To znaczy, że postanowienie sądu orzekające o pozbawieniu rodzica władzy rodzicielskiej, nie będzie zawierało cezury czasowej, podczas której obowiązywania będzie ono wiążące. Utrata praw rodzicielskich – choć jest orzekana bezterminowo, nie jest definitywna –  to znaczy, że w sytuacji kiedy aktywne działania rodzica pozbawionego władzy rodzicielskiej sprawią, że podstawa (przesłanka) pozbawienia władzy rodzicielskiej ustanie, sąd rodzinny będzie władny, aby wydać postanowienie przywracające rodzicowi pełnię praw rodzicielskich.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej, a możliwość utrzymywania kontaktów z dzieckiem

Orzeczenie w przedmiocie pozbawienia praw rodzicielskich, pomimo istotnego ograniczenia roli rodzica w życiu dziecka, nie pozbawia go jednak prawa do utrzymywania kontaktów z dzieckiem, o ile sąd nie postanowił odmiennie. Dobitnego podkreślenia wymaga, że pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest równoznaczne z pozbawieniem prawa do kontaktów z dzieckiem! 

W większości przypadków, wręcz pożądanym jest, aby pomimo pozbawienia władzy rodzicielskiej, relacja między dzieckiem a rodzicem wciąż istniała i była w miarę możliwości pielęgnowana. Prawo do utrzymywania kontaktów z dzieckiem może przybrać postać nie tylko osobistych spotkań, ale również wymiany korespondencji w każdy dopuszczalny sposób (telefonicznej, internetowej, listowej etc.). W sytuacji kiedy dziecko zamieszkuje z rodzicem, któremu władza rodzicielska przysługuje, rodzic pozbawiony tej władzy powinien ustalić wspólnie z rodzicem sprawującym władzę nad dzieckiem, w jaki sposób realizacja kontaktów będzie następować. W braku porozumienia między rodzicami, możliwe jest oddanie tej kwestii pod rozwagę sądu.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej, a obowiązek alimentacyjny

Odebranie władzy rodzicielskiej nie zwalnia rodzica pozbawionego tej władzy z obowiązku alimentacyjnego. W razie kiedy obowiązek świadczenia alimentacyjnego wynika z orzeczenia sądu, umowy lub ugody, rodzic który został pozbawiony władzy rodzicielskiej wciąż pozostaje obowiązany do łożenia odpowiednich kwot na utrzymanie i wychowanie dziecka.

Jeśli osoba, której prawa rodzicielskie zostały odebrane bądź ograniczone, powołując się na tę okoliczność bezpodstawnie uchyla się od obowiązku alimentacyjnego, wierzyciel – czyli rodzic uprawniony do reprezentowania interesów dziecka może, po uzyskaniu tytułu wykonawczego i złożeniu wniosku egzekucyjnego, ściągnąć zaległe środki z wykorzystaniem komornika. Co więcej, uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego stanowi przestępstwo, które w sytuacji narażenia dziecka na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, może być zagrożone nawet karą pozbawienia wolności do lat 2. O przestępstwie niealimentacji, więcej w załączonym artykule.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej – o czym należy pamiętać?

• Ustawodawca przewiduje 4 przesłanki uzasadniające pozbawienie władzy rodzicielskiej. 3 z nich są obligatoryjne, to znaczy że w razie ich stwierdzenia, sąd ma obowiązek wydać postanowienie w przedmiocie pozbawienia praw rodzicielskiej, 1 zaś jest fakultatywna – co znaczy że w razie jej zaistnienia, sąd na podstawie wszystkich okoliczności sprawy może podjąć decyzję co do tego, czy odebranie władzy rodzicielskiej będzie dla dziecka dobre.
• Do obligatoryjnych przesłanek pozbawienia władzy rodzicielskiej należą: wystąpienie trwałej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, nadużycie władzy rodzicielskiej oraz rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dziecka. Przesłanka fakultatywna zachodzi wówczas gdy dziecko, wskutek wcześniejszych postępowań zostało umieszczone w pieczy zastępczej, a rodzice – pomimo udzielenia im pomocy przez państwo, nie zdołali doprowadzić do ustania przyczyn uzasadniających wdrożenie pieczy zastępczej; w szczególności – trwale nie interesują się dzieckiem.
• Postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić na wniosek lub z urzędu. Uprawnioną do złożenia wniosku o pozbawienie praw rodzicielskich jest każda osoba, która powzięła wiedzę o tym, że dziecku dzieje się krzywda.
• Pozbawienie władzy rodzicielskiej skutkuje tym, że rodzic w zasadzie traci jakiekolwiek kompetencje do wpływania na życie swojego dziecka. Traci on prawo do decydowania o takich kwestiach jak np.: jego miejsce pobytu, edukacja, leczenie, zajęcia dodatkowe, sposób spędzania wakacji itp.
• Pozbawienia władzy rodzicielskiej nie orzeka się na z góry określony czas. Jest ono bezterminowe i ustaje: w sytuacji osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości albo przywrócenia praw rodzicielskich przez sąd rodzinny i opiekuńczy. Przywrócenie władzy rodzicielskiej może nastąpić w sytuacji stwierdzenia przez sąd, że przesłanka która uzasadniała pozbawienie władzy, ustała.
• Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej, co do zasady zachowuje prawo do pielęgnowania kontaktów z dzieckiem. Jednakże, w sytuacji kiedy sąd dojdzie do przekonania, że utrzymywanie kontaktów z rodzicem mogłoby stanowić zagrożenie dla dobra dziecka, sąd może orzec o zakazie kontaktów.
• Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wpływa w żaden sposób na obowiązek alimentacyjny. Rodzic pozbawiony praw rodzicielskich, wciąż pozostaje zobowiązany do płacenia świadczeń alimentacyjnych.

Dobry prawnik Anna Uznańska – reprezentuję swoich klientów przed Sądami w sprawach rodzinnych (o rozwód, separację, alimenty, władzę rodzicielską, o kontakty). Jeżeli potrzebujesz pomocy w sprawie rodzinnej zapraszam do kontaktu: tel.: 793 707 976, e-mail: [email protected]