Istotę obowiązku alimentacyjnego stanowi potrzeba zapewnienia członkowi rodziny środków utrzymania, a w przypadku gdy uprawnionym jest małoletnie dziecko – również środków wychowania. W sytuacji kiedy rodzice dziecka wraz z dzieckiem zamieszkują wspólnie, prowadząc wspólne gospodarstwo domowe, obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka realizowany jest poprzez jego utrzymanie oraz zagwarantowanie mu dogodnych warunków do rozwoju. Jednakże, jeśli rodzina nie prowadzi wspólnego gospodarstwa domowego, a dziecko zamieszkuje np. wyłącznie z matką – bez ojca, obowiązek alimentacyjny rodzica niebiorącego bezpośredniego i stałego udziału w utrzymywaniu i łożeniu na rozwój dziecka, przybiera postać dostarczania środków utrzymania oraz środków wychowania przeznaczonych na dziecko. Co do zasady świadczenie alimentacyjne opiewa na okresowo płaconą kwotę pieniężną, po to aby zapewnić uprawnionemu np.: ubrania, jedzenie, środki higieny osobistej, pomoce szkolne, środki na wakacje lub ferie, czy – na późniejszym etapie rozwoju dziecka, także kursy i dodatkowe zajęcia mające służyć rozwojowi umiejętności i pasji uprawnionego. Co jednak w sytuacji kiedy, kiedy uprawniony do alimentów, pomimo ustania celu na jaki zostały one zasądzone wciąż je pobiera? Czy możliwe jest uchylenie obowiązku alimentacyjnego z datą wsteczną, i tym samym dochodzenie kwot utraconych tytułem nienależnie świadczonych alimentów? Zapraszam do lektury.

Obowiązek alimentacyjny względem dziecka – do kiedy trwa?

Wbrew mylnie panującemu przekonaniu, kodeks rodzinny i opiekuńczy nie przewiduje żadnej ostro określonej, granicznej daty lub wieku dziecka, od którego świadczenie alimentacyjne staje się nienależne. Za zasadę należy przyjąć stwierdzenie, że obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci ciąży na nich, do momentu osiągnięcia przez nie samodzielności. A zatem w sytuacji, kiedy uprawniony do alimentów zdecydował się podjąć pełnoetatową pracę zarobkową tuż po np. ukończeniu szkoły średniej, to obowiązek alimentacyjny jego rodziców wygaśnie wcześniej niż np. rodziców jego rówieśnika, który po zdaniu egzaminu maturalnego zdecydował się na studia dzienne, w związku z którymi jego jedyne możliwości zarobkowe ograniczają się do prac weekendowych. Niezależnie od woli dalszego kształcenia się młodego dorosłego uprawnionego do pobierania alimentów, rodzice mogą uchylić się od obowiązku świadczenia na jego rzecz, jeśli wiążą się one dla nich z nadmiernym uszczerbkiem albo jeśli uprawniony nie dokłada starań celem uzyskania możliwości samodzielnego utrzymania się.

Uchylenie obowiązku alimentacyjnego

W sytuacji, kiedy okoliczności uzasadniające łożenie alimentów na dziecko ustały, zobowiązany do ich zapłaty powinien wystąpić do sądu rodzinnego z pozwem o uchylenie obowiązku alimentacyjnego. Powód w tak zainicjowanym procesie, będzie musiał wykazać, że uprawniony – przez wzgląd na swoją sytuację, w szczególności: usamodzielnienie się (bądź uporczywe unikanie usamodzielnienia się), pozwanemu alimenty się nie należą. Sąd rodzinny co do zasady uchyli obowiązek alimentacyjny w sytuacji, kiedy dziecko podjęło pracę zawodową pozwalającą na samodzielne utrzymanie lub uprawniony do alimentów nie dokłada starań celem uzyskania możliwości samodzielnego utrzymania się.

Uchylenie obowiązku alimentacyjnego nie musi wiązać się wyłącznie z przyczynami leżącymi po stronie uprawnionego. Podstawą do orzeczenia wygaśnięcia obowiązku łożenia alimentów może być również sytuacja, w której świadczenie rodzica względem pełnoletniego dziecka byłoby powiązane z nadmiernym uszczerbkiem dla zobowiązanego, w sytuacji kiedy nastąpiła całkowita utrata przez zobowiązanego możliwości wykonywania pracy zarobkowej, np. wskutek doznania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, bądź kiedy żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Uchylenie obowiązku alimentacyjnego z datą wsteczną

W ujęciu praktycznym, często spotykanym problemem jest sytuacja, w której przez brak stałych kontaktów pełnoletniego dziecka z rodzicem obowiązanym do łożenia alimentów, rodzic z mniejszym lub większym opóźnieniem zostaje uświadomiony, że przez wzgląd na pewne okoliczności, które zaszły w życia dziecka, podstawa do okresowej zapłaty na jego rzecz świadczenia alimentacyjnego – przestała istnieć.

Praktyka orzecznicza, jak również przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – w szczególności art. 138, nie przeciwstawiają się możliwości wytoczenia powództwa o uchylenie obowiązku alimentacyjnego z datą wsteczną – tj. datą wcześniejszą niż moment złożenia pozwu.

Czy istnieje możliwość odzyskania środków uiszczonych tytułem niesłusznie płaconych alimentów?

Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna, bowiem w toku rozważań nad tym problemem, dochodzi do kolizji norm w konsekwencji której wystąpienia, możliwość odzyskania nienależnie zapłaconych świadczeń alimentacyjnych, będzie zawsze zdeterminowana od indywidualnych realiów rozpoznawanej sprawy.

W przypadku uchylenia albo obniżenia świadczenia alimentacyjnego z datą wsteczną, uiszczone lub nadpłacone środki staną świadczeniem nienależnym, w związku z czym uprawniony który je otrzymał, będzie zobowiązany do ich zwrotu na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Sprawę komplikuje obowiązywanie art. 409 oraz art. 411 kodeksu cywilnego. Zgodnie z ich aktualnym brzmieniem, obowiązek wydania bezpodstawnie uzyskanej korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Co więcej, nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (tak: art. 411 pkt 2 k.c.).

Zdaniem części sądów, obowiązany do alimentów, który przez jakiś czas uiszczał na rzecz uprawnionego świadczenie, choć nie był tego zobowiązany, chociażby ze względu na fakt, że uprawniony zdążył się usamodzielnić, i tak nie będzie dysponował możliwością odzyskania środków, przez wzgląd na możliwość przypisania mu moralnego obowiązku wobec uprawnionego, co w konsekwencji prowadzi do wniosku, że zwrot jest nienależny, z uwagi na to że świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Oczywiście może się okazać, że obowiązek łożenia alimentów na dziecko, będzie można ocenić jako sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Taka sytuacja będzie miała miejsce np. w sytuacji gdy uprawniony kieruje względem rodzica groźby, dopuszcza się przemocy, zachowuje się względem rodzica w sposób naganny i jednoznacznie niedopuszczalny, czy nawet gdy nie utrzymuje kontaktu z rodzicem.

Ocena tego, czy niesłusznie płacone świadczenie alimentacyjne jest możliwe do odzyskania, jak widać w głównej mierze zależy od szczegółów danej sprawy. Z tego względu, przez podjęciem kroków przez sądem, dobrym pomysłem jest zasięgnięcia porady adwokata i uzyskanie pewności co do aktualnej sytuacji prawnej.

Powziąłem wiedzę o tym, że dziecko się usamodzielniło. Czy z uchyleniem obowiązku alimentacyjnego muszę czekać do wydania wyroku?

Fakt uchylenia obowiązku alimentacyjnego może zostać stwierdzony tylko wyrokiem. Co jednak w sytuacji, kiedy powód – tj. uprawniony żądający uchylenia obowiązku alimentacyjnego, powziął wiedzę o przesłankach ustalenia, że obowiązek alimentacyjny wygasł? Czy musi czekać wiele miesięcy, a niekiedy nawet i ponad rok, aby definitywnie zwolnić się ze spoczywającego na nim zobowiązania?

Zasadniczo tak, bowiem wyłącznie wyrokiem w przedmiocie uchylenia obowiązku alimentacyjnego, można uchylić wyrok, którym ten obowiązek został stwierdzony, jednakże godnym rozważenia rozwiązaniem dla powoda w takiej sytuacji, może okazać się instytucja zabezpieczenia powództwa. Uwzględnienie wniosku o zabezpieczenie uzależnione jest od jego przekonującego uzasadnienia, zaś w sytuacji gdy uzyska on przychylność sądu orzekającego, powód – tj. strona, która uzyskała zabezpieczenie, przez czas trwania procesu nie będzie musiała martwić się prowadzonym względem niej postępowaniem egzekucyjnym, w celu uzyskania zaległych alimentów.

Stanowisko powyższe, zdaje się, że aktualne także współcześnie – wyraził Sąd Najwyższych w uchwale z dnia 27 listopada 1980 r. (sygn. akt: III CZP 60/80), zgodnie z którą: „zabezpieczenie powództwa przewidzianego w art. 138 k.r.o. o uchylenie lub obniżenie obowiązku alimentacyjnego przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie jest wyłączone. Ze względu jednak na potrzebę szczególnej ochrony interesu osoby uprawnionej do alimentacji zawieszenie postępowania egzekucyjnego może mieć miejsce tylko wówczas, gdy powództwo jest uwiarygodnione w wysokim stopniu”.

Z treści uchwały wynika zatem wprost, że zabezpieczenie interesów powoda żądającego zniesienia lub ograniczenia obowiązku alimentacyjnego jest możliwe, jednak dla uzyskania oczekiwanego rozstrzygnięcia sądu, niezbędne jest precyzyjne przedstawienie stanu faktycznego sprawy oraz udowodnienie, że uprawniony do pobierania alimentów jest w stanie samodzielnie się utrzymać, a ewentualne odcięcie go od świadczeń alimentacyjnych nie spowoduje po jego stronie nadmiernego uszczerbku. Poprzestanie na gołosłownych twierdzeniach przytoczonych dla potrzeb uzasadnienia pozwu, może okazać się w tego typu sprawach niedostateczne.

Uchylenie obowiązku alimentacyjnego – kluczowe kwestie

• Przepisy nie precyzują ściśle wieku dziecka, w którym przestaje być ono uprawnione do pobierania alimentów od rodziców. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci ciąży na nich do momentu osiągnięcia przez nie samodzielności,
• Zobowiązany do łożenia na utrzymanie dziecka alimentów, który zamierza wystąpić do sądu rodzinnego z powództwem o uchylenie lub zmniejszenie obowiązku alimentacyjnego, musi liczyć się z koniecznością udowodnienia, że dziecko stało się w pełni lub częściowo samodzielne, np. że uzyskaniu świadectwa dojrzałości postanowiło nie kontynuować edukacji na poziomie akademickim i poszło do pełnoetatowej pracy zarobkowej,
• Sąd rodzinny może uchylić obowiązek alimentacyjny również wówczas, kiedy pełnoletni uprawniony do alimentów nie podejmuje jakichkolwiek działań zmierzających do jego usamodzielnienia się (uchyla się od poszukiwania zatrudnienia, lub nie kontynuuje nauki),
• Podstawę wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego może być również stanowić sytuacja majątkowa lub osobista zobowiązanego do świadczenia alimentów. Najczęściej występującym przykładem takiej sytuacji jest doznanie przez zobowiązanego ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, który w krytyczny sposób wpływa na jego możliwości zarobkowe,
• Istnieje możliwość uchylenia obowiązku alimentacyjnego z datą wsteczną, jednakże kwestia odzyskania środków uiszczonych tytułem nienależnie świadczonych alimentów, jest kwestią sporną zarówno wśród wypowiedzi judykatury, jak i doktryny prawa rodzinnego. Przyjąć należy, że odzyskanie tych środków jest możliwe, o ile z okoliczności sprawy wynika, że ich zatrzymanie przez bezpodstawnie wzbogaconego uprawnionego, pozostawałoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego,
• Być może wcale nie musisz czekać na wyrok w sprawie o uchylenie obowiązku alimentacyjnego, aby uwolnić się od spoczywającego na Tobie obowiązku. Instytucja zabezpieczenia powództwa, o ile zostanie prawidłowo uargumentowana, jest w stanie zagwarantować Ci brak obowiązku płacenia alimentów przez czas trwania procesu.

Dobry adwokat z Łodzi Anna Uznańska – od przeszło dziesięciu lat reprezentuję swoich klientów w sprawach rodzinnych. Doskonale znam ich specyfikę i emocje, jakie się z nimi wiążą. Jeżeli potrzebujesz pomocy w sprawie o alimenty zapraszam do kontaktu.