Ustalenie ojcostwa

prawnik łódź
24 stycznia 2024
Comments (0)

Pojawiające się trudności w jednoznacznym i niezaprzeczalnym stwierdzeniu, kto jest ojcem dziecka, towarzyszą społeczeństwom już od czasów najstarszych cywilizacji. Wszak już za epoki imperium rzymskiego, jedną z fundamentalnych zasad ówczesnego prawa rodzinnego była: „mater semper certa est, pater semper incertus est” (pol.: o ile zawsze pewne jest kim jest matka, tak ojciec zawsze jest niepewny), w późniejszych wiekach zmodyfikowana w ten sposób, że: „(…) pater est, quem nuptiae demonstrant” (pol.: ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo). Mimo, że mowa o zasadach obowiązujących w czasach zamierzchłych, znanych od ponad półtora tysiąclecia, wyżej przytoczone paremie wciąż wywierają niezwykle doniosły wpływ na kształt prawa rodzinnego współczesnych państw, których prawo cywilne wywodzi się z tradycji rzymskiej. Niepewność związana z ojcostwem albo jego brakiem, jest bowiem problemem, który zarówno u progu średniowiecza, w nowożytności, jak również i współcześnie – rodzi niejasności, które prawo musi rozwiązać, a dotyczyć one mogą takich kwestii jak dziedziczenie, obowiązek sprawowania opieki bądź też alimentacji. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej: k.r.i.o.), nawiązując do tradycyjnych zasad prawa rodzinnego, oferuje szereg rozwiązań, mających ostatecznie rozwiązać problem niepewności ojcostwa, jednak praktyka wskazuje, że kwestia ta budzi, i z pewnością jeszcze przez długi czas będzie budzić wątpliwości. Kiedy i kto może wystąpić z powództwem o ustalenie ojcostwa? Jakie środki dowodowe przesądzają o tym, czy domniemany ojciec w rzeczywistości ojcem dziecka pozostaje? Jakie konsekwencje wiążą się z sądowym ustaleniem ojcostwa? Zapraszam do lektury artykułu.

Obowiązujące w prawie polskim sposoby ustalenia pochodzenia dziecka

Polski ustawodawca wyróżnia trzy, alternatywne i wykluczające się sposoby ustalenia ojcostwa dziecka. Należą do nich:

domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki,
uznanie ojcostwa,
sądowe ustalenie ojcostwa

Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki

Art. 62 § 1 k.r.i.o., wprowadza domniemanie, będące fundamentem obowiązującego w Polsce prawa rodzinnego i opiekuńczego, bowiem przewiduje ono, że jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji. Obowiązujące rozwiązanie zakłada, że w trakcie małżeństwa, małżonkowie współżyją wyłącznie ze sobą. Domniemanie to doznaje jednak przełamania z upływem 300 dni od orzeczenia separacji, która nie jest tożsama z ustaniem małżeństwa.

Odmiennie wygląda sytuacja prawna związana z ojcostwem, kiedy matka dziecka rodzi je w przeciągu trzystu dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, i w tym samym okresie zawiera kolejny związek małżeński. Wówczas, domniemanie opisane w akapicie poprzedzającym nie działa, bowiem w takim stanie faktycznym przyjmuje się, że dziecko pochodzi od drugiego męża. Domniemanie to nie odnajdzie zastosowania w sytuacji, w której dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki.

Co do zasady jednak, w przypadku konfliktu domniemań przyjmuje się że ojcem dziecka jest drugi (późniejszy chronologicznie) mąż matki, i to na nim będzie przysługiwać wachlarz uprawnień wynikających z władzy rodzicielskiej, jak również na nim ciążyć będzie obowiązek łożenia na utrzymanie dziecka. Obalenie tego rozwiązania dla konfliktu domniemań, będzie możliwe dopiero w następstwie wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa oraz po uprawomocnieniu się wyroku w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa – powództwa o ustalenie ojcostwa.

W ujęciu praktycznym, wyżej opisany system domniemań dochodzi do głosu, w chwili zgłoszenia urodzenia dziecka w Urzędzie Stanu Cywilnego. Jeśli w trakcie procedury zgłaszania urodzenia dziecka, pracownik Urzędu Stanu Cywilnego spostrzeże, że kobieta która urodziła zgłaszane dziecko jest mężatką, to z urzędu do aktu urodzenia wpisuje jako ojca mężczyznę, który jest mężem matki. W sytuacji, w której osoba dysponująca interesem prawnym twierdzi, że stan faktyczny jest odmienny niż stan wynikający z domniemań – niezbędne jest powzięcie przez nią niezbędnej inicjatywy przed sądem rodzinnym lub, w przypadku gdyby miało dojść do uznania ojcostwa – przed innym ustawowo umocowanym organem.

Uznanie ojcostwa

W sytuacji, kiedy doszło do skutecznego zaprzeczenia ojcostwa, ojciec dziecka nieobjęty domniemaniem wynikającym z małżeństwa z matką dziecka, dysponuje możliwością uznania swego ojcostwa. Uznanie ojcostwa jako instytucja prawa rodzinnego, jak i cała procedura z nim związana, zasadniczo odnajdzie zastosowanie w przypadku dzieci, pochodzących spoza związku małżeńskiego.

Uznanie ojcostwa jest oświadczeniem wiedzy, do złożenia którego dochodzi w sytuacji kiedy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna. Uznać można małoletnie dziecko narodzone, ale również dziecko poczęte, które na świat jeszcze nie przyszło (tzw. nasciturusa). Z powyższego wynika, że skuteczne uznanie ojcostwa nie może nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletniości.

Co prawda art. 72 § 4 k.r.i.o. oraz art. 74 k.r.i.o. dopuszczają możliwość uznania ojcostwa przed sądem opiekuńczym, za granicą również przed polskim konsulem, a w sytuacji niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi, także przed notariuszem albo w drodze złożenia do protokołu przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta – jednak z praktycznego punktu widzenia, jako zasadę należy traktować składanie tego typu oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Kierownik urzędu stanu cywilnego może odmówić przyjęcia oświadczenia o uznaniu ojcostwa, jeżeli uznanie jest niedopuszczalne albo gdy powziął wątpliwość co do pochodzenia dziecka.

Sądowe ustalenie ojcostwa

Sądowe ustalenie ojcostwa stanowi ostateczność – środek, do którego należy się uciec w sytuacjach kiedy nie działa domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki, bowiem zostało ono skutecznie obalone w drodze zaprzeczenia ojcostwa, nie nastąpiło uznania dziecka, bądź nastąpiło uznanie dziecka, jednak następczo zostało ono ubezskutecznione.

Postępowanie w przedmiocie sądowego ustalenia ojcostwa, dochodzi do skutku w przypadku gdy domniemany ojciec nie uznaje dziecka. W kontekście sądowego ustalenia ojcostwa, pojęcie domniemanego ojca różni się od tradycyjnego jego znaczenia (domniemanego ojca jako męża matki), bowiem w tym przypadku, domniemanie oparte jest na założeniu, że ojcem dziecka jest mężczyzna który obcował z matką nie wcześniej niż w 300. dniu i nie później niż w 180. dniu od urodzenia dziecka. Powyżej zakreślona rama czasowa, której ustawową podstawę stanowi art. 85 § 1 k.r.i.o., zwana jest także okresem koncepcyjnym.

Dowód potwierdzający domniemanie, tj. dowód że między matką dziecka, a pozwanym doszło do stosunku płciowego w okresie koncepcyjnym, musi zostać przedstawiony przez powoda. W sytuacji kiedy okoliczność obcowania między matką, a pozwanym „domniemanym ojcem” nie zostanie wykazana, co do zasady sądowe ustalenie ojcostwa takiego mężczyzny, nie będzie możliwe.

Wyżej opisane domniemanie, jest domniemaniem wzruszalnym. To znaczy, że mężczyzna który współżył z matką dziecka w okresie koncepcyjnym, może – przy wykorzystaniu stosownych środków dowodowych, wykazać przed sądem, że nie jest ojcem dziecka. Najbardziej pryncypialne środki, którymi dysponuje pozwany w procesie o ustalenie ojcostwa to: badania DNA, grupowe badanie krwi, dowód z opinii biegłego, impotencja pozwanego, ale także środki bardziej kontrowersyjne, jak np. tzw. zarzut wielości narzeczonych (łac. exceptio plurium concubentium). Ten ostatni środek sprowadza się do wykazania przez pozwanego, że matka dziecka w okresie koncepcyjnym obcowała również z innymi mężczyznami, jednak łącznie z okolicznością samego obcowania, pozwany winien wykazać, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne, np. poprzez datę stosunku. Powołanie się na ten zarzut, najczęściej będzie wymagało ustosunkowania się do niego biegłego sądowego z zakresu ginekologii i położnictwa.

Uprawnieniem do wszczęcia postępowania o sądowe ustalenie ojcostwa, tj. legitymacją procesową, dysponują 4 kategorie podmiotów. Każda z kategorii dysponuje różnymi terminami na podjęcie stosownej aktywności procesowej.

Matka dziecka może wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa do dnia uzyskania przez dziecko pełnoletniości. W tym samym terminie powództwo może wytoczyć domniemany ojciec dziecka. W sytuacji, w której dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, matka oraz domniemany ojciec mogą wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność.

Dziecko nie jest ograniczone terminem. Może ono żądać ustalenia ojcostwa przez całe swojego życie.

Podobnie, związany terminem nie jest również prokurator. Prokurator, jako organ działający z umocowania władzy państwowej czuwa nad prawidłowością regulowania stosunków rodzinnych, i z tego względu nie jest ograniczony terminem na podjęcie stosownej aktywności procesowej. Prokurator jest władny wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa nawet po śmierci dziecka. Należy jednak zachować świadomość, że prokurator nie będzie podejmował działań w imieniu którejkolwiek ze stron (dziecka, matki dziecka bądź domniemanego ojca dziecka). Będzie działał samodzielnie i w pełni autonomicznie, kierując się jedynie wolą wyeliminowania z obrotu prawnego sytuacji sprzecznych ze stanem rzeczywistym, bądź niezgodnych z prawem.

Rozważając nad specyficzną konstrukcją procesu o ustalenie ojcostwa, należy odpowiedzieć także na pytanie kogo w takim postępowaniu należy obsadzić w roli pozwanego, innymi słowy: kto dysponuje legitymacją procesową bierną?

W sytuacji kiedy dziecko lub matka dziecka wytacza powództwo przeciw żyjącemu domniemanemu ojcu, sytuacja jest relatywnie najmniej skomplikowana, bowiem to właśnie ów ojciec będzie w procesie pozwanym. W sytuacji kiedy ojciec nie żyje, w roli pozwanego wystąpi kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Jednakże kiedy sądowego ustalenia ojcostwa żąda domniemany ojciec, jest on zobowiązany oznaczyć jako pozwanych zarówno matkę dziecka, jak i dziecko – zaś w sytuacji, gdy matka nie dożyła procesu o ustalenie ojcostwa, pozwać należy jedynie dziecko.