Pomimo zagwarantowania przez ustawodawcę wierzycielom alimentacyjnym uprzywilejowanej pozycji na drodze do dochodzenia należnych im roszczeń, nadal częste są przypadki niealimentacji. Obowiązek polegający co do zasady na łożeniu określonej kwoty pieniężnej celem zaspokojenia potrzeb uprawnionego może, na pierwszy rzut oka, kojarzyć się wyłącznie ze sferą prawa cywilnego, a ściślej: prawa rodzinnego i opiekuńczego. Jednakże, w sytuacji kiedy przymus spowodowany prawomocnością wyroku sądu rodzinnego nie wywiera w rzeczywistości zamierzonych skutków, a osoba zobowiązana do zapłaty alimentów konsekwentnie uchyla się od wykonywania ciążącego na niej zobowiązania, do głosu może dojść również prawo karne. Co musisz wiedzieć o przestępstwie niealimentacji? Jakie przesłanki są kluczowe przy dokonywaniu oceny, czy zaległość w płaceniu alimentów spotka się z reakcją karną? Czy za alimenty możesz trafić do więzienia?

Uchylanie się od alimentacji jako przestępstwo opisane w art. 209 kodeksu karnego

Aktualnie obowiązujące brzmienie art. 209 k.k. nadane zostało ustawą z 2017 r., zmieniającą kodeks karny. Wbrew powszechnemu przekonaniu, w nowouchwalonym brzmieniu przepisu, nie widnieje znamię „uporczywości niealimentacji”. Innymi słowy, na zarzut popełnienia przestępstwa niealimentacji możesz narazić się już wtedy, gdy łączna wysokość powstałych zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.

 Wprowadzona zmiana przewiduje również postać kwalifikowaną przestępstwa, wiążącą się z surowszą sankcją karną, w sytuacji kiedy niealimentacja powoduje po stronie osoby uprawnionej do świadczenia alimentacyjnego, określony negatywny skutek – tj. od narażenie osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Znamiona przestępstwa niealimentacji, wobec względnie niedawnej zmiany przepisów, wciąż rodzą wiele kontrowersji, co w konsekwencji powoduje dużą rozbieżność orzeczniczą. Niezależnie od kwestii problemów natury kodeksowej, przyjąć należy, że kluczowa dla oceny wystąpienia czynu zabronionego polegającego na uchylaniu się od alimentacji, jest każdorazowa, wnikliwa analiza stanu faktycznego sprawy.

Art. 209 k.k. jako środek ochrony osób uprawnionych do alimentów

Pomimo pozornego przeświadczenia, że normy karnoprawne służą jedynie sankcjonowaniu przez państwo zachowań społecznie niepożądanych, pamiętać należy, że przewidzenie odpowiedzialności karnej w reakcji na niealimentację, służy również, a być może i przede wszystkim, ochronie rodziny i obowiązku opieki. Celem ustawodawcy, redagującego komentowaną normę, jest wola zabezpieczenia materialnych podstaw egzystencji dla osób najbliższych sprawcy, jak również tych, których prawa w tym zakresie wynikają z orzeczenia sądowego lub ustawy.

Świadczenie alimentacyjne samo w sobie nie jest karą za to, że dłużnik alimentacyjny opuścił rodzinę czy też za to, że nie czyni osobistych starań przy wychowaniu dziecka. Alimenty materialnie rekompensują fakt, że osoba, która odeszła od swej rodziny, nie pełni w wyczerpującym stopniu swej funkcji wychowawczo-opiekuńczej. Innymi słowy, świadczenie alimentacyjne ma zadośćuczynić uprawnionemu do alimentów fakt, że osoba zobowiązania do łożenia alimentów, pozostaje nieobecna w życiu codziennym uprawnionego. Ma również zapewnić uprawnionemu środki niezbędne do jego utrzymania.  Z reakcją karną spotyka się dopiero zachowanie dłużnika polegające na uchylaniu się od spełniania ciążącego na nim obowiązku alimentacyjnego. Co ważne, odpowiedzialność jest tym surowsza, im bardziej newralgiczne skutki w sferze życiowej uprawnionego, niealimentacja wywołuje.

Abstrahując od rozważań natury czysto prawnej, trudno zakwestionować twierdzenie, że dziecko pozbawione pewnego minimum majątkowego, jest niewspółmiernie bardziej narażone na kontakt ze środowiskami, mogącymi ostatecznie doprowadzić nawet do jego demoralizacji. Czynniki takie jak: presja środowiska, czy wewnętrzna potrzeba dowartościowania się w gronie rówieśników, co wybrzmiewa szczególnie jaskrawie w przypadku dzieci i nastolatków, może doprowadzić małoletniego do kradzieży lub oszustw, a w skrajnych przypadkach nawet handlu narkotykami, czy podejmowania innych aktywności, które należy ocenić jako patologiczne. Konsekwencje zaniedbania materialnego, nie ograniczają się zatem jedynie do materialnego niedostatku dziecka, ale mogą stanowić również poważne zagrożenie dla jego rozwoju, jako należycie funkcjonującego członka społeczeństwa.

Przestępstwo niealimentacji – Kiedy zostaje popełnione?

Aby wejść na grunt rozważań na temat tego, czy został popełniony czyn zabroniony polegający na niealimentacji, należy ustalić, czy obowiązek alimentacyjny dłużnika określony jest co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową. Oznacza to, że obowiązek alimentacyjny musi być odpowiednio stwierdzony. W przypadku odpowiedzi twierdzącej możliwe jest przejście do analizowania kolejnych znamion przestępstwa. W przeciwnym razie, o popełnieniu czynu zabronionego, nie może być mowy. Dla przykładu: jeśli rodzic dziecka niesprawujący stałej pieczy nad dzieckiem, dobrowolnie przelewający na rzecz rodzica, z którym dziecko pozostaje pewne kwoty pieniężne, nagle zaprzestanie ich uiszczania – wobec braku stwierdzenia obowiązku alimentacyjnego wyrokiem, ugodą lub inną umową, niemożliwym będzie przypisanie mu popełnienia czynu zabronionego polegającego na karalnej niealimentacji.

W znowelizowanym brzmieniu art. 209 kodeksu karnego, zrezygnowano ze znamienia uporczywości uchylania się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego, które wiązało się z problemami interpretacyjnymi, choć przyjęło się wskazywać, że znamię uporczywości łączy w sobie dwa elementy: jeden z nich (subiektywny) charakteryzuje postępowanie sprawcy, a polega na szczególnym nastawieniu psychicznym wyrażającym się w nieustępliwości, chęci postawienia na swoim, drugi zaś element (obiektywny) polega na trwaniu takiego stanu rzeczy przez pewien dłuższy czas (np. na wstrzymywaniu się z zapłatą kolejnych rat alimentacyjnych co najmniej przez jakiś czas lub płacenie ich nieregularnie albo w kwotach znacznie niższych od należnych).

W aktualnie obowiązującym stanie prawnym, dla bytu przestępstwa z art. 209 k.k., niezbędnym jest, aby łączna wysokość zaległości powstałych wskutek uchylania się od wykonania obowiązku alimentacyjnego stanowiła równowartość co najmniej trzech świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.

Sprawca przestępstwa niealimentacji, popełniający czyn zabroniony w typie podstawowym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Kwalifikowana postać przestępstwa niealimentacji. Niedostatek uprawnionego = surowsza odpowiedzialność

 Artykuł 209 § 1a kodeksu karnego, ustanawia kwalifikowany typ przestępstwa niealimentacji. Surowszej odpowiedzialności podlega bowiem ten, kto uchylając się od wykonania obowiązku alimentacyjnego, naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.

W ocenie ustawodawcy, taka wzajemna relacja obu przepisów (tj. § 1 – opisującego typ podstawowy oraz §1a opisującego typ kwalifikowany), z jednej strony pozwoli sankcjonować przestępstwa niealimentacji w oderwaniu od nieostrego i rodzącego trudności dowodowe znamienia „narażenia”, a z drugiej, w przypadku faktycznego narażenia osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych pozwoli na ściganie sprawców dopuszczających się tego kwalifikowanego typu niealimentacji. Analizując znamię narażenia osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, należy wskazać, że chodzi o konkretne narażenie na to niebezpieczeństwo; mamy zatem do czynienia z przestępstwem popełnionym przez zaniechanie, jednakże: wywołującym określonym skutek w rzeczywistości, a skutkiem tym jest właśnie to narażenie na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych uprawnionego.

Sprawca przestępstwa niealimentacji popełniający czyn zabroniony w typie kwalifikowanym podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

Opóźnienie w zapłacie alimentów nie zawsze równa się odpowiedzialności karnej

Art. 209 kodeksu karnego, w § 4 przewiduje instytucję niepodlegania karze przez sprawcę przestępstwa alimentacji, który nie później niż przed terminem trzydziestu dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, uiścił w całości zaległe alimenty, a w przypadku niealimentacji, która naraziła uprawnionego na niedostatek – instytucję odstąpienia od wymierzenia kary. Ustawodawca przyjął, że ochrona wierzycieli alimentacyjnych nie wymaga bezwzględnego sankcjonowania każdego przypadku niealimentacji, dając tym samym dłużnikom alimentacyjnym szansę, na naprawienie poczynionych przez siebie uchybień. Zatem, jeśli w terminie trzydziestu dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, dłużnik alimentacyjny ureguluje swoje zaległości, może liczyć na to, że skierowana w jego stronę reakcja penalna zostanie zniweczona, bądź w przeważającej mierze złagodzona. Jednakże, klauzula niekaralności nie znajdzie zastosowania, jeżeli za sprawcę, bez jego wiedzy, alimenty uiści inna osoba.

Za przyjętym rozwiązaniem łagodniejszego traktowania sprawcy w przypadkach, kiedy ten w reakcji na wszczęcie postępowania, uiści na rzecz uprawnione zaległe alimenty, przemawiają w szczególności względy natury kryminalno-politycznej.

Należy jednak pamiętać, że w przypadku, gdy niealimentacja naraziła uprawnionego na niedostatek, sąd – pomimo uiszczenia w terminie trzydziestu dni zaległych świadczeń alimentacyjnych, może podjąć decyzję o nieodstępywaniu od wymierzenia kary, jeżeli poprzemawiają przeciwko temu wina i społeczna szkodliwość czynu. 

Przestępstwo niealimentacji – Jak uruchomić niezbędną procedurę przeciwko sprawcy?

Ściganie przestępstw niealimentacji określonych co do zasady następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego (np. ZUS lub komornik sądowy).

Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie przestępstwa niealimentacji odbywa się z urzędu.

Nie płacisz alimentów? Pożegnaj się z prawem jazdy.

Stosunkowo rzadko mówi się o tym, że tzw. alimenciarz ryzykuje utratą prawa jazdy. Istnieje możliwość zabrania prawa jazdy w przypadku nierealizowania obowiązku alimentacyjnego. Sankcja karna, o której mowa w kolejnym paragrafach art. 209 kodeksu karnego, nie stanowi jedynej dolegliwości, z jaką musi liczyć się dłużnik alimentacyjny, w szczególności w sytuacji, gdy ten korzysta z prawa jazdy. Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, przewiduje możliwość nałożenia na zobowiązanego do płacenia alimentów, sankcji polegającej na czasowym odebraniu prawa jazdy. Praktyka wskazuje, że spośród wszystkich konsekwencji, z jakimi muszą liczyć się dłużnicy alimentacyjni, to właśnie ta sankcja jest najskuteczniejsza – przez wzgląd na wykorzystanie elementu zaskoczenia.

 Co zrobić, by odebrać prawo jazdy osobie, która nie płaci alimentów? Aby móc wdrożyć względem dłużnika alimentacyjnego sankcję polegającą na odebraniu prawa jazdy, należy upewnić się, że jego obowiązek jest określony w orzeczeniu sądowym, ugodzie lub innej umowie regulującej kwestię świadczeń alimentacyjnych. Kluczową przesłanką jest, aby dłużnik alimentacyjny przez okres co najmniej 6 miesięcy, nie wywiązywał się w każdym miesiącu ze spoczywających na nim zobowiązań alimentacyjnych w kwocie wyższej niż 50% kwoty alimentów ustalonych w orzeczeniu sądowym, ugodzie lub umowie. Co więcej, wobec braku dobrowolnego płacenia alimentów – wszczęte w oparciu o orzeczenie sądowe lub ugodę, postępowanie egzekucyjne musi okazać się być bezskuteczne, tzn. wyegzekwowanie pełnej kwoty alimentów, nie jest możliwe, a bezskuteczność egzekucji powinna być stwierdzona stosownym postanowieniem wydanym przez komornika sądowego.

Przykład a)

Wyrokiem rozwodowym Sąd Okręgowy określił obowiązek alimentacyjny pozwanego, na kwotę 2.000,00 zł miesięcznie. Od stycznia 2022 r. do kwietnia 2022 r., pozwany nie dokonał z tytułu alimentów żadnych wpłat, w maju 2022 r. zapłacił tytułem alimentów kwotę 700,00 zł, w czerwcu 2022 r. – 900,00 zł. Komornik sądowy stwierdził bezskuteczność egzekucji. Z uwagi na fakt, że dłużnik alimentacyjny przez okres co najmniej 6 miesięcy, nie wywiązywał się w każdym miesiącu ze spoczywających na nim zobowiązań alimentacyjnych w kwocie wyższej niż 50% kwoty alimentów ustalonych w orzeczeniu sądowym, sankcja polegająca na odebraniu mu prawa jazdy, jest możliwa do zastosowania.

Przykład b)

Ugodą sądową rozwodzące się małżeństwo ustaliło, że zobowiązany do płacenia alimentów, będzie przelewał na rzecz rodzica uprawnionego do alimentów, kwotę 1.500,00 zł miesięcznie. Od stycznia 2022 r. do czerwca 2022 r., pozwany dokonywał wpłat w równej kwocie – 1.000,00 zł. Komornik stwierdził bezskuteczność egzekucji. W tym przypadku sankcja zatrzymania prawa jazdy nie będzie możliwa do zastosowania. Dlaczego? Ponieważ pomimo istnienia zadłużenia, zaległości dłużnika nie są wyższe niż 50% kwoty alimentów ustalonych w ugodzie sądowej.

Przestępstwo niealimentacji – O czym musisz wiedzieć?

• O popełnieniu przestępstwa niealimentacji nie świadczy subiektywne znamię uporczywości. Przestępstwo popełnia ten, kto pozostaje w zaległości z łożeniem alimentów, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.
• Jeśli wskutek niepłacenia alimentów, uprawniony do ich otrzymywania zostaje narażony na niedostatek, odpowiedzialność karna dłużnika alimentacyjnego będzie surowsza,
• W przypadku otrzymania wezwania na przesłuchanie w charakterze podejrzanego o popełnienie przestępstwa niealimentacji, pamiętaj – sprawne uregulowanie odnotowanych zaległości, może poskutkować niepodleganiem odpowiedzialności karnej.
• Grzywna, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności, to nie jedyne konsekwencje, z którymi muszą liczyć się dłużnicy alimentacyjni. W określonych przypadkach, mogą oni nawet zostać pozbawieni prawa jazdy.

Anna Uznańska, adwokat z Łodzi działający w sprawach o alimenty. Udzielam porad prawnych w Łodzi w zakresie alimentów i przestępstwa niealimentacji, reprezentuję w sprawach alimentacyjnych. Zapraszam na konsultacje prawne w sprawach z zakresu szeroko rozumianego prawa cywilnego oraz karnego w zakresie alimentów. Jako adwokat od spraw karnych oferuję kompleksową pomoc prawną w sprawach karnych zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, sądowego jak i wykonawczego. Reprezentuję w sprawach cywilnych o alimenty.  Moja kancelaria mieści się w Łodzi, jednakże reprezentuję klientów w całej Polsce.