Odpowiedzialność karna nieletnich

prawnik łódź
10 stycznia 2024
Comments (0)

Na zasadach określonych w ustawach karnych (nie tylko kodeksie karnym, ale także m.in. w kodeksie wykroczeń czy kodeksie karnym skarbowym), co do zasady odpowiada ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu lat 17. Ustawodawca trafnie dostrzega, że odpowiedzialność karna może odnaleźć zastosowanie jedynie do takiej osoby, która jest dostatecznie świadoma nie tylko swojego postępowania, ale również jego możliwych konsekwencji, tj. w sytuacji, w której można powiedzieć, że dokonała wyboru w przedmiocie postąpienia tak, a nie inaczej. Osobie która takiej świadomości nie posiada, nie można przypisać winy, a zatem niemożliwe będzie pociągnięcie jej do odpowiedzialności karnej na ogólnych zasadach. Jedną z konsekwencji przyjęcia, że wina jest jednym z niezbędnych czynników wchodzących w skład przesłanek możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, jest oznaczenie przez ustawodawcę granicy wieku zdolności do ponoszenia tej odpowiedzialności. Sprawca czynu zabronionego, popełniający go przed osiągnięciem tej granicy nazywany jest nieletnim. Jakie są zasady odpowiedzialności nieletniego za popełnione przestępstwo? Za jakie kategorie przestępstw – pomimo przymiotu nieletniości, sprawca będzie mógł odpowiadać jak dorosły? Jakie ograniczenia reakcji karnych przewidział ustawodawca względem nieletnich? A wreszcie, jakie zmiany w odpowiedzialności tej kategorii sprawców wprowadzi nowelizacja kodeksu karnego z października 2023 r.? Zapraszam do lektury artykułu.

Nieletni – czyli kto?

Jak zasygnalizowano we wstępie, odpowiedzialność karną co do zasady ponosi sprawca, który w czasie popełnienia czynu miał ukończone 17 lat. Sprawca, który w momencie popełnienia czynu nie ukończył 17 roku życia, określany jest mianem nieletniego. Należy pamiętać, że pojęcie nieletniego nie powinno być utożsamiane z pojęciem „małoletniego”, bowiem drugie z przytoczonych pojęć w znakomitej większości przypadków stanowi element nomenklatury cywilistycznej. Pojęcie „małoletniego” można nierzadko odnaleźć również w aktach spraw karnych – najczęściej jako określenie pokrzywdzonego, który nie osiągnął jeszcze pełnoletności, jednak nie może być mowy o prawidłowym zastosowaniu tego pojęcia w stosunku do sprawcy.

Czy nieletni może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej na zasadach przewidzianych dla sprawców pełnoletnich?

Wyżej zakreśloną granicę wiekową ustanawia art. 10 § 1 kodeksu karnego, może doznawać ona jednak pewnych przełamań i modyfikacji. Pierwsza z nich polega na tym, że w wyjątkowych sytuacjach sprawca, który nie ukończył 17. roku życia, a ukończył 15. rok życia może odpowiadać na zasadach ogólnych określonych w Kodeksie Karnym, tj. według norm przeznaczonych dla sprawców pełnoletnich. Nieletni, po ukończeniu 15. roku życia może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej za popełnienie najcięższych gatunkowo przestępstw. Należą do nich:

zamach na życie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej,
zabójstwo,
spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
sprowadzenie zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach,
piractwo,
sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach,
zgwałcenie,
czynna napaść na funkcjonariusza publicznego skutkująca ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu jego lub osoby do pomocy mu przybranej,
wzięcie zakładnika,
rozbój.

Wspólną cechą wymienionych powyżej typów czynów zabronionych jest to, że są to umyślne czyny zabronione charakteryzujące się użyciem przemocy, bądź sprowadzeniem powszechnego niebezpieczeństwa. Chodzi więc o przestępstwa gatunkowo najpoważniejsze z punktu widzenia dóbr chronionych prawem, o charakterze kryminalnym lub nawet terrorystycznym.

Należy jednak pamiętać, iż mimo wyszczególnienia przez ustawodawcę katalogu przestępstw, za które nawet 15-latek może ponieść odpowiedzialność karną, fakt ich popełnienia nie oznacza każdorazowo, że nieletni taką odpowiedzialność poniesie. Przypisanie nieletniemu odpowiedzialności karnej jest zabiegiem stosowanym wyjątkowo, bowiem oprócz spełnienia warunków z art. 10 § 2 kodeksu karnego (tj. popełnienia jednego z wymienionych w nim czynów), również wszelkie okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego warunki i właściwości osobiste, winny przemawiać za powinnością ukarania sprawcy. Przypisanie osobie nieletniej odpowiedzialności karnej ma charakter fakultatywny, tzn. że jest ono uzależnione od indywidualnej oceny sprawy dokonanej przez sąd orzekający.

UWAGA!

Od 1 października 2023 r. ustawodawca zaostrza zasady umożliwiające pociągnięcie do odpowiedzialności karnej nieletnich. Od wyżej wskazanej daty nieletni, który po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszcza się: zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem, zabójstwa dokonanego w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, zabójstwa dokonanego w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, zabójstwa z użyciem materiałów wybuchowych oraz ten kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę oraz sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego, może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają oraz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Zasady sankcjonowania zachowań nieletniego pociągniętego do odpowiedzialności karnej

Zgodnie z art. 1 § 3 kodeksu karnego, nieletni może ponieść odpowiedzialność karną tylko wówczas, gdy można przypisać mu winę w czasie popełnienia czynu. Należy zatem ustalić, czy stopień rozwoju sprawcy oraz jego warunki i właściwości osobiste pozwalają na stwierdzenie, że sprawca jest zdatny do przypisania mu winy.

Ustawodawca modyfikuje zakres odpowiedzialności karnej nieletniego, ograniczając zarówno rodzaj kary, jaką można mu wymierzyć, jak i jej wysokość. Wskazuje również na pewne szczególne dyrektywy jej wymiaru i szersze niż w przypadku sprawcy dorosłego możliwości zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary. Dyrektywą kluczową z perspektywy nieletnich sprawców czynów zabronionych, jest ta ustanowiona w art. 54 § 1 kodeksu karnego, a zgodnie z którą sąd wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.

Osobie, która nie ukończyła 18 lat, nie można wymierzyć kary dożywotniego pozbawienia wolności (art. 54 § 2 kodeksu karnego). Ponadto, zgodnie z art. 10 § 3 kodeksu karnego orzeczona wobec nieletniego kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane mu przestępstwo. Ten sam przepis wprost sugeruje rozważenie w przypadku takiego sprawcy, zasadności zastosowania instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Przykład:

16-letni Mateusz przy użyciu noża dopuścił się rozboju, który w normalnych okolicznościach zagrożony jest karą od 2 do 12 lat pozbawienia wolności. Sprawca w pełni zdawał sobie sprawę ze znaczenia podjętego czynu, cynicznie i lekceważąco wypowiadał się o ofierze, jak również z pogardą odnosił się do organów postępowania przygotowawczego, a na sali sądowej – również do sądu. Wywiad środowiskowy obnażył, że Mateusz jest głową nastoletniej grupy chuliganów, zaś za sprzedaż przedmiotu uzyskanego w następstwie rozboju, miał uzyskać pieniądze na zorganizowanie libacji alkoholowej. Demoralizacja Mateusza oraz brak poszanowania dla porządku prawnego, nie budzi wątpliwości. Pomimo tego, niezależnie od jednoznacznych okoliczności sprawy, jak również oczywiście negatywnej prognozy kryminologicznej nieletniego sprawcy, obowiązkiem sądu będzie w pierwszej kolejności rozważenie jakie działania są niezbędne, aby sprawcę wychować, zaś w skrajnym przypadku, gdyby sąd ocenił, że kara pozbawienia wolności jest niezbędna, a nie istnieją przesłanki umożliwiające zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary, orzeczona kara nie będzie mogła być wyższa niż 8 lat.

W nawiązaniu do wyżej przytoczonego przykładu 16-letniego Mateusza, należy wspomnieć o niepopularnym z perspektywy oskarżonych, aczkolwiek systemowo trafnym poglądzie propagowanym przez Sąd Najwyższy, zgodnie z którym realizacja dyrektywy wymiaru kary z art. 54 § 1 kodeksu karnego (tj. obowiązek dążenia sądu do wychowania sprawcy), nie oznacza za każdym razem obowiązku orzeczenia wobec sprawcy nieletniego kary łagodnej. Względy wychowawcze niekoniecznie muszą przemawiać nad zasadnością nadzwyczajnego złagodzenia kary, niekiedy zaś przemawiają za zastosowaniem kary surowszej. Należy zatem zachować świadomość faktu, że w ocenie sądu, na podstawie całokształtu ujawnionych w sprawie okoliczności, wiek sprawcy może, lecz wcale nie musi, stanowić okoliczności łagodzącej w sprawie.

Czy po ukończeniu 17 roku życia sprawca może odpowiadać na zasadach przewidzianych dla nieletnich?

Granica 17 roku życia stanowi istotną barierę w życiu każdego obywatela, bowiem po jej jednej stronie znajduje się niepodleganie odpowiedzialności karnej (z wyłączeniem najpoważniejszych przestępstw, o czym mowa wcześniej), po drugiej stronie zaś – pełna odpowiedzialność karna za wszystkie czyny zabronione przez ustawę w czasie jej obowiązywania. Ustawodawca, dostrzegając istotny przeskok między sytuacją prawną sprawców między sprawcą który ma np. 16 lat i 362 dni, a sprawcą urodzonym tydzień wcześniej, postanowił zagwarantować pewną ochronę dla sprawców, którzy co prawda ukończyli 17 rok życia, lecz wciąż jeszcze znajdują się na progu dorosłości.

Art. 10 § 4 kodeksu karnego, stanowi że w stosunku do sprawcy w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Powyższa gwarancja, co istotne, dotyczy tylko sprawców w określonym wieku, którzy dopuścili się występku – tj. czynu zabronionego zagrożonego karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych (albo powyżej 5 tys. zł), karą ograniczenia wolności przekraczającej miesiąc albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Na dobrodziejstwo komentowanego unormowania, nie będą mogli liczyć sprawcy, którzy po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, dopuścili się zbrodni.

Środki stosowane względem nieletnich sprawców czynów zabronionych niepodlegających odpowiedzialności karnej

Wobec nieletniego, który popełnia czyn zabroniony przez ustawę, lecz z uwagi na brak możliwości przypisania mu winy, w związku z jego wiekiem, nie można pociągnąć go do odpowiedzialności karnej, niezbędne jest zastosowanie innego rodzaju oddziaływania niż kara, a który pozwoli zapobiec jego postępującej demoralizacji. Art. 6 ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich przewiduje, że wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze, środek leczniczy oraz środek poprawczy. Ten sam przepis ugruntowuje zasadę, że reakcja stricte karne zastosowana względem nieletniego powinna stanowić ostateczność.

Katalog środków wychowawczych sprecyzowany jest w art. 7 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. W jego skład wchodzą m.in. upomnienie, zobowiązanie do szczególnego zachowania (zwłaszcza do naprawienia szkody), nadzór (rodziców, kuratora lub organizacji społecznej, której statutowym zadaniem jest walka z demoralizacją nieletnich), przepadek, zakaz prowadzenia pojazdów, a w przypadkach wymagających odizolowania nieletniego od jego środowiska – również umieszczenie nieletniego w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub okręgowym ośrodku wychowawczym.

Środkiem leczniczym, w rozumieniu ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, jest umieszczenie w zakładzie leczniczym, w którym są udzielane nieletnim świadczenia zdrowotne z zakresu opieki psychiatrycznej lub leczenia uzależnień.

Środkiem poprawczym – orzekanym wobec nieletnich sprawców, których zachowanie wypełnia znamiona przestępstwa, a ich szanse na prawidłową resocjalizację są niewielkie, jest umieszczenie w zakładzie poprawczym.