Nie tylko w prawie spadkowym, ale także w całym szeroko rozumianym prawie cywilnym, obowiązuje zasada autonomii woli. Polega ona na zagwarantowaniu podmiotom prawa cywilnego swobody w kształtowaniu stosunków cywilnoprawnych z nimi związanych, to znaczy – swobody co do dysponowania swoim majątkiem, zaciągania zobowiązań, czy zawierania umów. Konsekwencją zasady autonomii woli na gruncie prawa spadkowego jest zasada swobody testowania, dotycząca uprawnienia testatora do swobodnego dokonania rozrządzeń w granicach swojego majątku, na wypadek własnej śmierci. Z jednej strony, zasada swobody testowania umożliwia spadkodawcy ustanowienie porządku dziedziczenia po nim, w sposób odmienny niż proponowany w przepisach ustawy, tj. wedle zasad dziedziczenia ustawowego. Z drugiej strony zaś, swoboda testowania nie jest nieograniczona. Przełamaniem swobody testowania jest instytucja zachowku. Zachowek stanowi uprawnienie określonego grona osób (zasadniczo: osób najbliższych zmarłego testatora) do przynajmniej częściowego partycypowania w spadkobraniu po zmarłym, niezależnie od woli spadkodawcy spisanej w testamencie. Czym jest zachowek i jak oblicza się wartość należnego substratu zachowku? Kto może pozwać, a kto może zostać pozwany o wypłatę zachowku?  Zapraszam do lektury artykułu.

Czym jest zachowek i komu przysługuje prawo do zachowku?

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, której nadrzędnym celem jest zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy, na wypadek gdyby spadkodawca nie uwzględnił ich w testamencie, w sytuacji kiedy nie doszło do: wydziedziczenia, uznania niegodnym dziedziczenia, bądź też nie zawarto umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Zachowek stanowi ułamek (1/2 bądź 2/3) wartości udziału spadkowego, który byłby należny uprawnionemu do zachowku, gdyby dziedziczenie przebiegło według zasad ustawowych.

Roszczenie o zachowek przysługuje precyzyjnie określonemu katalogowi podmiotów pozostających w odpowiedniej zależności względem zmarłego. Do grona tego należą: małżonek spadkodawcy, zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki) oraz rodzice spadkodawcy. Aby osoba należąca do tego grona mogła skutecznie dochodzić roszczenia zachowkowego, musi spełnić jeszcze jeden warunek – to znaczy, musi pozostawać najbliższym dziedzicem ustawowym zmarłego. W praktyce należy stwierdzić, że uprawnionym do zachowku jest ten, kto był małżonkiem, zstępnym, lub rodzicem spadkodawcy, a w razie przeprowadzenia dziedziczenia na zasadach ogólnych – osoba ta byłaby powołana do dziedziczenia.

Zasadą jest, że wartość należnego zachowku stanowi 50% wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu, w przypadku dziedziczenia według zasad ustawowych. Na większy ułamek udziału mogą liczyć osoby małoletnie oraz osoby trwale niezdolne do pracy. W ich przypadku, wartość należnego świadczenia z tytułu zachowku, wyniesie 2/3 wartości udziału spadkowego, należnego im z mocy ustawy.

Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?

Z chwilą śmierci spadkodawcy, dochodzi do zdarzeń kluczowych z perspektywy sytuacji prawnej szeroko pojętych uczestników procesu dziedziczenia. Przede wszystkim, z tą chwilą, co do zasady następuje otwarcie spadku. W dalszej kolejności, prawo do zachowku osób najbliższych spadkodawcy, doznaje przeobrażenia w przysługujące im roszczenie o zapłatę zachowku. I to właśnie ta druga kwestia prowadzi do problemu stanowiącego meritum niniejszej publikacji: względem kogo przysługuje roszczenie o zapłatę zachowku, skoro główny dysponent majątku – tj. sam spadkodawca, nie żyje – a w konsekwencji bezpowrotnie utracił zdolność prawną?

Co do zasady, możliwe jest wyróżnienie trzech kategorii podmiotów zobowiązanych do zapłaty zachowku, przy czym odpowiedzialność osób należących do każdej kolejnej grupy, dochodzi do głosu wówczas, kiedy w zbiorze wcześniejszym, nie ma już żadnych osób będących w stanie zaspokoić roszczenia uprawnionych do zachowku.

Zobowiązanie polegające na wypłacie zachowku uprawnionym, obciąża osoby, które otrzymały jakikolwiek majątek od zmarłego spadkodawcy, nie tylko na podstawie pozostawionego przez niego testamentu, ale również uczynionych jeszcze za jego życia darowizn. W sytuacji, kiedy zobowiązany do zapłaty zachowku, byłby równocześnie uprawnionym do żądania zachowku (gdyby nie został ujęty w testamencie, nie uczyniono na jego rzecz zapisu, bądź nie stałby się on wzbogaconym wskutek dokonania darowizny), wówczas odpowiedzialność takiego zobowiązanego podlega ograniczeniu. Taki spadkobierca nie będzie musiał wypłacić więcej, niźli wynikałoby to z należnego mu zachowku.

Zobowiązanych do zapłaty zachowku można zatem podzielić na co najmniej trzy kategorie. Są to:

1. spadkobiercy,
2. zapisobiercy windykacyjni,
3. obdarowani przez spadkodawcę (wzbogaceni w drodze dokonanej przez zmarłego darowizny).

Pierwszymi zobowiązanymi do zaspokojenia roszczeń uprawnionych do zachowku, są spadkobiercy, który przyjęli spadek. Odpowiedzialność spadkobierców związana z zachowkiem, jest ściśle powiązana z ogólnymi zasadami odpowiedzialności za długi spadkowe. To znaczy, że do chwili dokonania działu spadku, odpowiedzialność spadkobierców jest solidarna, co oznacza z kolei, że jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie do którego został zobowiązany mocą wezwania do zapłaty przez uprawnionego do zachowku, wówczas może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców (tj. niewezwanych do wypłaty zachowku) w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Po dokonaniu działu spadku, zakres odpowiedzialności spadkobierców uzależniony jest od wysokości ich udziału w spadku.

W praktyce, możliwa jest jednak sytuacja kiedy sytuacja spadkobierców nie pozwala na wyegzekwowanie od nich świadczenia z tytułu zachowku w pełnej wysokości. Może się tak okazać np. wówczas gdy spadkobiercy nabyli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a aktywa nabyte w drodze spadkobrania okazują się niedostateczne dla zaspokojenia roszczeń o zachowek w pełnym wymiarze. Podobnie będzie w sytuacji, kiedy zobowiązany do zapłaty zachowku, równocześnie sam byłby uprawnionym do zachowku, gdyby spadkodawca go pominął. Wówczas jego odpowiedzialność ograniczona będzie wyłącznie do nadwyżki przewyższającej wartość należnego mu zachowku, w konsekwencji czego uzyskane od niego środki również mogą nie wystarczyć na zaspokojenie wszelkich roszczeń kierowanych przez uprawnionych do zachowku.

W takiej sytuacji, odpowiedzialność za zaspokojenie roszczeń z tytułu zachowku, przejdzie na potencjalnych zapisobierców windykacyjnych. Zapis windykacyjny jest postanowieniem zawartym w ramach testamentu notarialnego. Istota zapisu windykacyjnego polega na stwierdzeniu przez testatora (zapisodawcę), że dana osoba ma otrzymać na własność konkretny przedmiot wchodzący w skład należącego do niego majątku. Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych ograniczona jest granicą rzeczywiście doznanego wzbogacenia będącego następstwem dokonanego zapisu. Możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego powstaje nie tylko wówczas kiedy uprawnionemu do zachowku nie udało się w ogóle uzyskać zapłaty od spadkobierców, lecz także wówczas kiedy uzyskana od spadkobierców kwot nie pokrywa w całości należnego zachowku.

Przykład:

Marcin – sąsiad spadkodawcy niespokrewniony z nim, otrzymał tytułem zapisu windykacyjnego mieszkanie w dogodnej lokalizacji o          wartości 400.000,00 zł. Jednakże Tomasz, będący nieuwzględnionym w testamencie synem zmarłego spadkodawcy, zwrócił się do Marcina z żądaniem zapłaty 500.000,00 zł tytułem roszczenia o zachowek. W takiej sytuacji, Marcin może wybrać jedną z dwóch opcji: albo     zapłacić Tomaszowi kwotę 400.000,00 zł, gdyż tyle wynosi wartość jego przysporzenia wynikającego z przyjętego zapisu windykacyjnego, ale może również oddać Tomaszowi mieszkanie, tym samym wyczerpując jego wszelkie roszczenia przysługujące mu względem jego osoby.

Zakres odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego podlega ograniczeniu, w sposób analogiczny co spadkobierców, będących jednocześnie uprawnionymi do zachowku. To znaczy, że zapisobiercy windykacyjni odpowiadają do wysokości nadwyżki ponad przysługujący im zachowek. Odpowiedzialność kilku zapisobierców windykacyjnych, również cechuje się solidarnością, a zatem kiedy jeden z zapisobierców pokryje zachowek, wówczas może on żądać od pozostałych znanych mu zapisobierców zwrotu odpowiedniej części świadczenia. Wartość roszczeń przysługujących zapisobiercy, który zaspokoił roszczenie o zachowek, względem pozostałych zapisobierców windykacyjnych, będzie proporcjonalna do wartości przysporzeń uzyskanych przez każdego z zapisobierców.

W sytuacji, gdyby zarówno spadkobiercy, jak i zapisobiercy windykacyjni, nie byli w stanie w pełnym wymiarze zaspokoić roszczeń uprawnionych do zachowku, wówczas do głosu dojdzie odpowiedzialność osób obdarowanych przez spadkodawcę, jeszcze za jego życia.

Obowiązek obdarowanych do zaspokojenia roszczeń o zachowek, powstaje wówczas kiedy uprawnieni do zachowku, nie uzyskali pełnego zaspokojenia od spadkobierców oraz zapisobiorców windykacyjnych. Odpowiedzialność obdarowanych doznaje jednak przełamań, bowiem w określonych sytuacjach, nie będą oni obowiązani względem uprawnionych do zachowku. Takie wyjątkowe sytuacje wyszczególnione art. 994 kodeksu cywilnego.

Zgodnie ze wspomnianym wyżej unormowaniem, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezentów urodzinowych, czy upominków których wręczanie wynika z zasad zwyczajowych, np. święta Bożego Narodzenia). Ponadto, wolne od roszczeń o zachowek będą również darowizny dokonane  przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (tj. co do zasady – od dnia śmierci spadkodawcy), na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Uwaga! Wyjątek dotyczący darowizn dokonanych przed 10 laty dotyczy wyłącznie osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. A zatem jeśli darowizna została dokonana na rzecz spadkobiercy, to niezależnie od upływu 10 lat od dnia otwarcia spadku, obdarowany – spadkobierca i tak będzie zobowiązany do uczynienia zadość ewentualnym roszczeniom o zachowek.

Odpowiedzialność obdarowanego nie jest odpowiedzialnością nieograniczoną. Granicę odpowiedzialności obdarowanego, stanowi wartość doznanego przez niego wzbogacenia wskutek dokonania darowizny na jego rzecz. Analogicznie jak to się ma w przypadku zapisobiorców windykacyjnych, jeśli obdarowanemu przysługiwałoby roszczenie o zachowek, gdyby to on został pominięty w testamencie, wówczas ponosi on odpowiedzialność do wysokości należnego mu zachowku. Kolejnym podobieństwem łączącym odpowiedzialność obdarowanego oraz zapisobiercy windykacyjnego, jest możliwość zwolnienia się z obowiązku zapłaty, poprzez wydanie uprawnionemu do zachowku przedmiotu darowizny.

Obdarowani nie odpowiadają solidarnie. W przypadku wielości obdarowanych, obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność wówczas, kiedy uprawniony do zachowku nie jest w stanie uzyskać pełnego zaspokojenia od obdarowanego później.

Kogo pozwać o zachowek? Najważniejsze kwestie

• Zachowek jest określonym ułamkiem wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby proces dziedziczenia po spadkodawcy odbywał się według zasad dziedziczenia ustawowego.
• Roszczenie o zachowek przysługuje: zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Nie przysługuje ono krewnym bocznym – w tym także rodzeństwu.
• Należny ułamek wartości udziału spadkowego, w zależności od sytuacji uprawnionego do zachowku będzie wynosił 1/2 lub 2/3. Co do zasady, należny zachowek wyniesienie 1/2 udziału, który przypadłby uprawnionemu z tytułu dziedziczenia ustawowego. Na stawkę 2/3, mogą liczyć uprawnieni trwale niezdolni do pracy oraz małoletni.
• Zobowiązanych do zapłaty zachowku, można podzielić na 3 kategorie: spadkobierców, którzy przyjęli spadek, zapisobierców windykacyjnych oraz obdarowanych za życia spadkodawcy.
• Do momentu działu spadku, spadkobiercy odpowiadają solidarnie wobec uprawnionych do zachowku, co oznacza, że jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, wówczas może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Po dokonaniu działu spadku, zakres odpowiedzialności spadkobierców uzależniony jest od wysokości ich udziału w spadku.
• Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych dochodzi do głosu wówczas, kiedy uprawnieni do zachowku nie zdołali uzyskać pełnego zaspokojenia od spadkobierców. Granicę odpowiedzialności zapisobierców windykacyjnych wyznacza wartość doznanego wskutek przyjęcia zapisu wzbogacenia. W przypadku wielości zapisobierców windykacyjnych, odpowiadają oni solidarnie, co oznacza że kiedy jeden z nich zaspokoi roszczenie o zachowek, staje się on uprawniony do żądania od pozostałych znanych mu zapisobierców zwrotu części świadczenia.
• Odpowiedzialność obdarowanych przez spadkodawcę, jeszcze za jego życia, będzie miała miejsce w sytuacji, kiedy uprawnieni do zachowku nie zdołali uzyskać pełnego zaspokojenia swoich roszczeń, zarówno od spadkobierców, jak i od zapisobierców windykacyjnych.
• Wolne od roszczeń o zachowek są: drobne darowizny, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach, jak również darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, ale tylko wówczas kiedy zostały one dokonane przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
• Odpowiedzialność obdarowanego, limitowana jest wartością przysporzenia, które uzyskał od darczyńcy, jeszcze za jego życia. Zaspokojenie roszczeń o zachowek, może przybrać postać zarówno zapłaty odpowiedniej kwoty pieniężnej, ale także wydania przedmiotu darowizny.
• W sytuacji kiedy obdarowanych odpowiedzialnych za zaspokojenie roszczeń zachowkowych jest więcej niż jeden, odpowiedzialność obdarowanego wcześniej, następuje wówczas kiedy uprawnionych do zachowku nie jest w stanie uzyskać pełnego zaspokojenia od obdarowanego później.

Dobry prawnik z Łodzi Anna Uznańska – specjalizuję się w szeroko pojętym prawie cywilnym, w tym również w prawie spadkowym. Reprezentuję klientów w postępowaniach sądowych o zachowek. Jeżeli chciałbyś uzyskać zachowek i potrzebujesz porady profesjonalnego pełnomocnika zapraszam do kontaktu: tel.: 793707976, [email protected]