Domyślnym ustrojem majątkowym funkcjonującym w związku małżeńskim jest tzw. wspólność majątkowa małżeńska. Jeśli małżonkowie nie podejmą jakichkolwiek działań mających na celu zmodyfikowanie takiego stanu rzeczy, na przykład poprzez sporządzenie małżeńskiej umowy majątkowej, popularnie zwanej intercyzą, wówczas wszelkie przedmioty majątkowe (z pewnymi wyjątkami), które zostały nabyte w trakcie obowiązywania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, wchodzą do ich majątku wspólnego. Jeśli małżeństwo jest zgodne, szczęśliwe i trwałe, a małżonkowie zgodnie skupiają się na budowaniu dobrobytu założonej rodziny, m.in. poprzez gromadzenie wspólnego majątku, rozwiązanie wydaje się racjonalne, jednak problem pojawia się, kiedy małżeństwo chyli się ku rozwodowi. Wówczas, ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej upada, a byli małżonkowie stają się współwłaścicielami majątku zgromadzonego w ramach wspólności majątkowej, przy czym każdemu z nich przypada co do zasady 1/2 udziału w majątku. Co jednak, kiedy tylko jeden z małżonków przyczynił się do zbudowania majątku podlegającego podziału po rozwodzie? Czy z ważnych przyczyn rozwiedziony małżonek może żądać przyznania mu udziału we współwłasności w wymiarze większym niż ustawowo przewidziana połowa? Jakie są to ważne przyczyny, i w jaki sposób wykazać je w postępowaniu sądowym? Zapraszam do lektury artykułu.

Majątek wspólny, a majątek osobisty każdego z małżonków – poznaj różnice

Zanim wyczerpująco opiszę problematykę przesłanek umożliwiających nierówny podział majątku wspólnego, po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej, czuję się obowiązana, aby w pierwszej kolejności przedstawić różnice między majątkiem wspólnym, a majątkiem osobistym małżonków. Częstą sytuacją jest bowiem, kiedy jeden z małżonków czuje się pokrzywdzony wydanym przez sąd postanowieniem działowym uznając je za niesprawiedliwe, z tej przyczyny, że niesłusznie stwierdził, że określone składniki majątku osobistego jego eks-małżonka, również powinny wchodzić w skład masy majątkowej podlegającej podziału. Tak jednak nie jest.

Istota wspólności majątkowej, sprowadza się do stwierdzenia, że wszystkie przedmioty majątkowe nabyte przez małżonków w trakcie trwania wspólności, bądź nawet przez jednego z nich samodzielnie, wchodzą do wspólnego majątku małżonków. Na etapie funkcjonowania wspólności, małżonkom nie przysługują jakiekolwiek udziały w majątku, bowiem każdemu z nich przysługuje pełnia praw i obowiązków związanych z własnością określonego wspólnego majątku. Wspólność małżeńska, przez cały czas jej obowiązywania nie podlega podziałowi. Podział majątku wchodzącego w jej skład może nastąpić dopiero wskutek prawomocnego orzeczenia rozwodu albo separacji, bądź wprowadzenia między małżonkami nowego ustroju majątkowego, regulowanego umową zawartą przed notariuszem. W takim wypadku, mimo że małżeństwo trwa, upada ustrój wspólności majątkowej między małżonkami.

Wspólność majątkową najprościej zobrazować przykładami z życia wziętymi. Niezależnie od tego, czy małżonkowie wspólnie udają się do placówki bankowej, by zawrzeć umowę kredytową, na której będą widnieć nazwiska i podpisy obojga z nich, czy też dokonają zakupów całkowicie samodzielnie, bez obecności, a nawet i wiedzy współmałżonka, zarówno pieniądze uzyskane wskutek zawarcia umowy kredytowej, jak i przedmioty nabyte w trakcie zakupów, będą stanowić składniki majątku wspólnego małżonków.

Inaczej jednak wygląda kwestia majątku osobistego małżonków. Ustawodawca, w art. 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, precyzyjnie wymienia jakie dokładnie przedmioty i prawa stanowią majątek osobisty małżonka. Należą do nich:

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
• przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

W odróżnieniu od majątku wspólnego, wyłącznym właścicielem i jedynym dysponentem majątku osobistego jest ten małżonek, do którego ów majątek należy. Powyższe nie stoi na przeszkodzie temu, aby współmałżonek korzystał z przedmiotów wchodzących w skład tego majątku, jednak wyłączna kompetencja do dokonywania czynności prawnych związanych z elementami majątku osobistego małżonka, przysługuje wyłącznie temu małżonkowi.

Nierówne udziały w majątku wspólnym małżonków, po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej

Art. 43 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że o ile istotnie – równość udziałów przypadających małżonkom w razie ustania małżeńskiej wspólności majątkowej jest zasadą – tak nie jest to zasada bezwzględna, gdyż może ona ulegać przełamaniom. Należy jednak zachować świadomość, że możliwość określenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, traktowana jest jako wyjątek od normy, który bezwzględnie powinien zostać stwierdzony w prawomocnym orzeczeniu sądowym. W skrajnych przypadkach, w konsekwencji wydania orzeczenia o nierównym podziale majątku wspólnego, możliwe jest nawet pozbawienie małżonka całego udziału w majątku wspólnym (problem rozważany przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 grudnia 1968 r. – sygn. akt: III CRN 100/68, a także w wyroku z dnia 10 listopada 1976 r. – sygn. akt: II CR 268/76).

Stwierdzenie, że podział majątku wspólnego małżonków nastąpi w oparciu o przyjęcie, że każdemu z małżonków przysługuje udział inny niż 1/2, wymaga wystąpienia ważnych powodów. Wówczas, każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku, o czym wprost stanowi art. 43 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje jednak, czym owe „ważne powody” są, pozostawiając interpretację tego pojęcia uznaniu i doświadczeniu życiowemu sądów. Z powyższego względu, fakt wystąpienia przesłanek do wystąpienia z orzeczeniem nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków po ustaniu między nimi wspólności majątkowej, będzie każdorazowo zależał od indywidualnego charakteru sprawy i wszelkich niuansów, które na pierwszy rzut oka mogą wydawać się całkowicie nieistotne bądź niedostrzegalne. Pojęcie ważnych powodów często odnosi się do powszechnie rozumianego poczucia sprawiedliwości. Z tej przyczyny, ważnym powodem może być w szczególności naganne postępowanie małżonka, przeciwko któremu jest skierowane żądanie ustalenia nierównych udziałów, polegające na tym, że w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się on do powstania dorobku stosownie do sił i możliwości zarobkowych.

Jednakże w sytuacji, kiedy brak przyczynienia się małżonka do powstania lub zwiększenia wartości majątku wspólnego spowodowany był np. chorobą lub życiową nieporadnością, nie jest możliwe stwierdzenie, że istnieje przesłanka ustalenia nierównych udziałów. Choroba jest bowiem stanem obiektywnym, zasadniczo niezależnym od woli małżonka nią dotkniętego.

Wykazanie ważnych powodów uzasadniających nierówny podział majątku wspólnego oraz przekonanie sądu, że owe powołane okoliczności w dostateczny sposób uzasadniają żądanie, każdorazowo obciąża stronę występującą z wnioskiem o nierówny podział majątku. To żądający stara się wywieść skutki prawne z przedstawionych przez siebie faktów, więc to na nim spoczywa ciężar dowodowy w sprawie. W związku z powyższym, zainicjowanie postępowania o ustalenie nierównych udziałów majątku wspólnym, wymaga skrupulatnego przygotowania materiału dowodowego.

Druga przesłanka dotyczy stwierdzenia różnego stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego, podlegającego podziałowi. Jak zostało wcześniej zasygnalizowane, analizując tę przesłankę niezbędne jest ustalenie możliwości małżonków związanych z przyczynianiem się przez nich do powstania i zwiększania wartości majątku wspólnego. Przesłanka uzasadniająca nierówny podział majątku wspólnego, zajdzie w sytuacji kiedy jeden z małżonków rażąco i uporczywie, pomimo posiadanych sił fizycznych oraz możliwości zarobkowych, nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego. Nie należy jednak stawiać znaku równości między sytuacją opisaną w zdaniu poprzedzającym, a zawarciem między małżonkami ustalenia, że jedno z nich poświęci się pracy zarobkowej, podczas gdy drugie – prowadzeniu gospodarstwa domowego i wychowywaniu dzieci. Stanowi o tym niemalże wprost art. 43 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym: „Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym”. Wówczas, przesłanka uzasadniająca nierówny podział majątku wspólnego zajdzie dopiero kiedy małżonek pracujący, wymiernie przyczyniający się do zwiększania wartości majątku wspólnego, zdoła wykazać przed sądem, że pomimo poczynionych ustaleń, współmałżonek nie wywiązywał się ze swoich obowiązków w należyty sposób.

O czym musisz pamiętać?

• Zasadniczo, każdy kto zawarł związek małżeński i nie zawarł małżeńskiej umowy majątkowej ustanawiającej ustrój rozdzielności majątkowej, dysponuje dwiema masami majątkowymi – majątkiem wspólnym małżeńskim oraz majątkiem osobistym.
• W ramach wspólności majątkowej, wszystkie przedmioty majątkowe nabyte przez małżonków w trakcie jej trwania, bądź nawet przez jednego z nich samodzielnie, wchodzą do wspólnego majątku małżonków. Majątek zgromadzony w ramach wspólności majątkowej, nie może ulec podziałowi w drodze innej niż: rozwód, separacja, bądź notarialna zmiana małżeńskiego ustroju majątkowego.
• Przedmioty i prawa wchodzące w skład majątku osobistego każdego z małżonków, w sposób wyczerpujący wymienia art. 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Wyłącznym właścicielem tych przedmiotów, co do zasady, jest małżonek do którego owe składniki majątkowe należą (w pewnych sytuacjach darczyńca lub spadkodawca może jednak postanowić inaczej) i to jemu przysługuje prawo do dysponowania tym majątkiem.
• Stwierdzenie nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków, po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej jest dopuszczalne z punktu widzenia przepisów prawa, jednakże stanowi ono odstępstwo o zasady równości udziałów.
• Stwierdzenie nierównych udziałów wymaga kumulatywnego wystąpienia dwóch przesłanek: ważnych powodów uzasadniających przyznanie jednemu z małżonków większego udziału w majątku podlegającym podziałowi oraz różnego stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego, przez każdego z małżonków.
• Poczynione między małżonkami ustalenie, że podczas gdy jedno z nim odda się pracy zarobkowej, drugie – zajmie się prowadzeniem gospodarstwa domowego, samo w sobie nie wystarczy do stwierdzenia, że przesłanka różnego stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego, przez każdego z małżonków, w istocie nastąpiła. Ustawodawca uwzględnia bowiem nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. W takim wypadku, o przesłance stwierdzenia nierównych udziałów będzie można mówić dopiero wówczas, kiedy występujący z żądaniem małżonek wykaże, że druga strona rażąco, celowo i uporczywie, uchybiała spoczywającym na niej obowiązkom.

Anna Uznańska, adwokat z Łodzi, reprezentuję klientów w sprawach rozwodowych i w sprawach o podział majątku wspólnego po rozwodzie.