Przyjęło się w powszechnej świadomości, że udział w spadkobraniu wiąże się z uzyskaniem określonego przysporzenia przez spadkobiercę. I trudno się temu dziwić, wszak wskutek podziału masy spadkowej pomiędzy spadkobierców, odpowiednie części majątku spadkodawcy trafiają do osób uprawnionych do dziedziczenia. Jednakże, w skład masy spadkowej nierzadko oprócz aktywów – czyli zasobów majątkowych, które potencjalnie mogą zagwarantować właścicielowi w przyszłości wpływ określonych korzyści, wchodzą także pasywa, czyli najogólniej rzecz ujmując: długi. Co istotne, skoro spadkobiercy nabywają spadek z chwilą otwarcia spadku, to w przypadku kiedy pasywa zawarte w masie spadkowej przewyższają aktywa, ich sytuacja majątkowa ulega pogorszeniu. Jakie są zasady odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe? Czym jest „dobrodziejstwo inwentarza” i dlaczego stanowi ono fundament zasad regulujących odpowiedzialność za długi spadkowe? Czy od widma długów spadkowych można się uwolnić? Celem uzyskania odpowiedzi na tak zadane pytania, zapraszam do lektury artykułu.

Odpowiedzialność za długi spadkowe – zasady

Dla wyczerpującego opisania zasad w oparciu o które kształtuje się odpowiedzialność za długi spadkowe w świetle polskiego prawa cywilnego, niezbędne jest początkowe ustalenie dwóch faktów: „w jaki sposób doszło do nabycia spadku?” oraz „jakie czynności zostały już w stosunku do spadku dokonane?”.

Osoba powołana do spadku, stojąc w obliczu możliwości wejścia w sytuację prawną osoby zmarłej, stoi w obliczu trzech alternatyw odnośnie tego, co może zrobić ze spadkiem. Może przyjąć spadek wprost, przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza, może także spadek odrzucić. O ile między przyjęciem spadku wprost i przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, zachodzi różnica w postaci zakresu odpowiedzialności spadkobiercy, tak w przypadku odrzucenia spadku, powołany do dziedziczenia w ogóle spadkobiercą nie zostaje i nie przysługuje mu prawo uczestnictwa w dziale spadku.

Przyjęcie spadku wprost

W sytuacji kiedy powołany do dziedziczenia składa oświadczenia o przyjęciu spadku wprost, przyjmuje się że ponosi wówczas odpowiedzialność za długi spadkowe w zasadzie bez ograniczenia. Dziedziczeniu podlega wówczas całość aktywów (tzw. czynny spadek), ale również całość obciążających spadkodawcę zobowiązań, co w sytuacji kiedy brak jest pewności co do tego jaki jest dokładnie bilans spadku, czyni przyjmowanie spadku wprost ryzykownym. Spadkobierca będzie wówczas ponosił odpowiedzialność za wszelkie długi spadkowe, całym swoim majątkiem – także tym, który należał do niego przed procesem dziedziczeniem i nie był w żaden sposób powiązany z osobą zmarłego.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Odmiennie sytuacja wygląda w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W następstwie przyjęcia spadku w ten sposób, spadkobierca ponosi odpowiedzialność za wchodzące w skład spadku długi, wyłącznie do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Co do zasady, w przeciwieństwie do sytuacji kiedy dochodzi do przyjęcia spadku wprost, majątek osobisty spadkobiercy dziedziczącego z dobrodziejstwem inwentarza, jest bezpieczny od zakusów wierzycieli zmarłego.

Spadkobierca przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza odpowiada bowiem za długi spadkowe wchodzące w skład masy, wyłącznie do wysokości wartości stanu czynnego spadku. Tym samym, nie będzie on obowiązany do uczynienia zadość roszczeniom wierzycieli zmarłego, które swą wartością przewyższają to co spadkobiercy faktycznie przypadło z tytułu dziedziczenia.

Przykład:

Pan Tomasz – syn zmarłej pani Haliny, posiada majątek w postaci samochodu osobowego, mieszkania 3-pokojowego oraz oszczędności w kwocie kilkudziesięciu tysięcy złotych. Przez ostatnie lata życia pani Haliny, jej kontakt z synem był ograniczony, więc w obliczu dziedziczenia, pan Tomasz nie miał świadomości co do tego, że majątek jego matki stanowiło ok. 10 tysięcy złotych zgromadzonych na rachunku bankowym oraz długi u licznych instytucji bankowych oraz parabankowych, których suma oscyluje wokół 100 tysięcy złotych. Pani Halina nie miała własnego mieszkania, gdyż w ostatnich latach życia przebywała w mieszkaniu kwaterunkowym – należącym do gminy. Pan Tomasz – zaniechawszy uprzedniego doedukowania się, i nie zasięgając porady prawnej w tym zakresie, intuicyjnie kierując się nazewnictwem poszczególnych rodzajów przyjęcia spadku, przyjął spadek wprost. W takiej sytuacji wszyscy wierzyciele będą mogli żądać od pana Tomasza pełnej spłaty zobowiązań jego matki. Nie będzie ich interesował fakt, że stan czynny spadku wyniósł 10 tysięcy złotych, a rozmiar długów jest dziesięciokrotnie wyższy. W takiej sytuacji, cały osobisty majątek pana Tomasza – oszczędności, samochód i mieszkanie, będą zagrożone egzekucją. Gdyby jednak pan Tomasz przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, byłby odpowiedzialny za długi spadkowe matki, jedynie do kwoty rzeczywiście uzyskanego z tytułu spadkobrania przysporzenia – tj. ok. 10 tysięcy złotych.

Czym jest inwentarz?

Rozprawiając nad kwestią konsekwencji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, należy odpowiedzieć również na pytanie, czym ów „inwentarz” – w rozumieniu przepisów prawa spadkowego w istocie jest. Przepisy poświęcone przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, w szczególności art. 1031 k.c., przewidują że w razie przyjęcia spadku w ten właśnie sposób, konieczne jest sporządzenie wykazu inwentarza lub spisu inwentarza.

Wykaz inwentarza jest dokumentem, zasadniczo sporządzanym przez spadkobiercę dokonującego przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W wykazanie następuje ujawnienie przedmiotów wchodzących do czynnego spadku, wraz z podaniem ich wartości według cen z dnia otwarcia spadku, jak również długi spadkowe i ich wysokość z chwili otwarcia spadku. Co oczywiste, spadkobierca sporządzający wykaz inwentarza może nie mieć z góry wiedzy o wszystkich aktywach i pasywach składających się na spadek, toteż w przypadku następczego ujawnienia (następczego – tj. po jego złożeniu przed sądem spadku lub za pośrednictwem notariusza), spoczywa na nim obowiązek uzupełnienia wykazu. O fakcie złożenia wykazu inwentarza sąd właściwy ze względu na miejsce położenia spadku, niezwłocznie ogłasza go na swojej stronie internetowej oraz na sądowej tablicy ogłoszeń.

Spis inwentarza jest dokumentem sporządzanym przez komornika, na wniosek spadkobiercy, uprawnionego do zachowku, zapisobiercy lub wykonawcy testamentu. Spis inwentarza, podobnie jak wykaz zawiera informacje o wszelkich składnikach majątkowych – zarówno pasywach, jak i aktywach wchodzących w skład spadku. Wartość przedmiotów należących do stanu czynnego spadku komornik ustala według stanu i cen z chwili otwarcia spadku. Natomiast wysokość zobowiązań spadkowych – według stanu z chwili, gdy spadek został otwarty. Spis inwentarza – podobnie jak wykaz, po złożeniu go przez komornika do sądu spadku, podlega ogłoszeniu.

Oświadczenie o przyjęciu spadku – termin, forma, niezbędne elementy

Osoba powołana do dziedziczenia dysponuje 6-miesięcznym terminem na podjęcie decyzji co do przyjęcia spadku. Bieg terminu rozpoczyna się z chwilą, w której dowiedziała się ona o tytule swojego powołania (w przypadku najbliższych spadkobierców, co do zasady będzie to moment śmierci spadkodawcy, w przypadku dalszych zaś – informacja o tym, że wszyscy bliżsi dziedzice nie chcą lub nie mogą dziedziczyć). W tym czasie, spadkobierca winien zadeklarować czy chce spadek przyjąć wprost, z dobrodziejstwem inwentarza, czy też chce spadek odrzucić. Zaniechanie złożenia oświadczenia w 6-miesięcznym terminie, skutkuje przyjęciem fikcji prawnej, przez wzgląd na którą przyjmuje się, że doszło do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Zgodnie z opisanej wyżej charakterystyką tego sposobu dziedziczenia – odpowiedzialność takiego spadkobiercy za długi spadkodawcy będzie ograniczać się do wysokości wartości otrzymanego spadku.

Oświadczenie o przyjęciu spadku można złożyć przed sądem lub notariuszem. Przepisy dopuszczają dokonanie tej czynności zarówno w formie ustnej – przed sądem, jak i pisemnej. W przypadku formy pisemnej, dokument oświadczenia musi być opatrzony urzędowo poświadczonym podpisem. W przypadku osób powołanych do dziedziczenia stale zamieszkujących poza granicami Polski, możliwość złożenia stosownego oświadczenia gwarantują polskie placówki dyplomatyczne (konsulaty i ambasady). Niezależnie od wybranej formy oświadczenia – obie generują ten sam skutek prawny. Uważaj! Oświadczenie o przyjęciu spadku, zgodnie z art. 1018 § 2 k.c., nie może zostać odwołane!

Prawidłowo złożone oświadczenie o przyjęciu spadku, powinno zawierać: imię i nazwisko spadkodawcy, data i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania, tytuł powołania do spadku oraz właściwą treść złożonego oświadczenia. Co więcej, oświadczenie powinno również zawierać wymienienie wszelkich wiadomych składającemu oświadczenie osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również wszelkich testamentów, chociażby składający oświadczenie uważał je za nieważne, oraz danych dotyczących treści i miejsca przechowania testamentów.

Wraz ze złożeniem oświadczenia, spadkobierca powinien złożyć także wypis aktu zgonu spadkodawcy, prawomocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu.

Chwila przyjęcia spadku, a odpowiedzialność za długi spadkowe

Do chwili złożenia przez uprawnionego do dziedziczenia oświadczenia w przedmiocie tego, czy chce on dziedziczyć wprost, z dobrodziejstwem inwentarza lub czy w ogóle nie chce dziedziczyć, nabycie spadku ma charakter tymczasowy. To znaczy, że do chwili przyjęcia spadku przyjmuje się, że spadkobierca (uprawniony do dziedziczenia), ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe wyłącznie do wysokości stanu czynnego spadku. Regulacja ta, choć jasno wynikająca z przepisów, w szczególności art. 1030 k.c. w zw. art. 836 k.c., odnajduje znikome zastosowanie praktyczne, gdyż w obliczu takiej sytuacji, sądy preferują wykorzystanie instytucji zawieszenie postępowania do chwili definitywnego przyjęcia lub odrzucenia spadku przez potencjalnego spadkobiercę.

Dopiero od chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swojego majątku, na co wskazuje art. 1030 k.c. Sytuacja wierzycieli, w razie przyjęcia spadku wprost, bądź przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest zgoła inna. Wierzyciele bowiem nie mają obowiązku prowadzenia egzekucji wyłącznie z majątku stanowiącego stan czynny spadku. Wierzyciele dysponują prawem do prowadzenia egzekucji z dowolnych przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku spadkobiercy, choć jak już wyżej wskazano – w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, wartość możliwej egzekucji będzie ograniczona do wysokości wartości stanu czynnego spadku.

Dział spadku, a odpowiedzialność za długi spadkowe

Postępowanie w przedmiocie działu spadku, ma na celu doprowadzenie do podziału masy spadkowej i zgodne z przepisami rozdysponowanie jej pomiędzy spadkobierców, a w razie potrzeby wyrównanie wartości należnych im udziałów spadkowych poprzez spłaty i dopłaty. Moment uprawomocnienia się postanowienia wydanego w postępowaniu działowym, ma doniosłe znaczenie  z perspektywy odpowiedzialności za długi spadkowe.

Zgodnie z art. 1034 k.c., do momentu działu spadku, spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. W praktyce, oznacza to że wierzyciel może żądać uiszczenia całości lub części należnego mu świadczenia od wszystkich spadkobierców łącznie, od kilku z nich lub od każdego z nich z osobna, zaś zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek ze spadkobierców zwalnia z odpowiedzialności pozostałych, zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi zobowiązań. Jeśli na tym etapie spadkobrania do zaspokojenia wierzyciela został wyznaczony jeden ze spadkobierców, zaś inni pozostali pominięci, spadkobierca który spełnił świadczenie dysponuje prawem żądania zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach odpowiadających im udziałom w spadkobraniu.

Nieco odmiennie wygląda sytuacja po dokonaniu działu spadku. Wówczas spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości należnych im udziałów spadkowych. Zakres odpowiedzialności odnosi się wówczas do wielkości udziału spadkowego wynikającego z reguł dziedziczenia testamentowego lub ustawowego.

Przykład:

Do masy spadkowej należy wyłącznie nieruchomość o wartości 500 tysięcy złotych oraz długi o łącznej wartości 300 tysięcy złotych. Jan, Tomasz i Michał dziedziczą spadek w częściach równych. Do momentu przyjęcia spadku przez wszystkich z nich, egzekucja jest możliwa tylko z nieruchomości należącej do masy spadkowej. Po przyjęciu spadku wierzyciele mogą prowadzić egzekucję nie tylko z nieruchomości, ale również z całego majątku spadkobierców – choć, o ile tylko doszło do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, górną kwotę możliwego zaspokojenia wyznacza wartość nieruchomości stanowiącej stan czynny spadku. Co więcej, do dnia działu spadku, wierzyciele mogą według swego wyboru żądać spełnienia świadczenia od dowolnego ze spadkobierców, od kilku z nich, bądź od wszystkich łącznie. Jednakże, po dziale spadku każdy z trzech spadkobierców odpowiada indywidualnie za dług do wysokości 100 tysięcy złotych gdyż suma długów wynosiła 300 tysięcy złotych, a spadkobiercy dziedziczą w częściach równych. A zatem: wierzyciel, który chciałbym naraz odzyskać cały dług musiałby pozwać jednocześnie wszystkich spadkobierców.

Podsumowanie

• Osoba stojąca przed możliwością przyjęcia spadku, może podjąć jedną z trzech decyzji, z których każda wiąże się z innymi konsekwencjami prawnymi – możliwe jest przyjęcie spadku wprost, przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a także odrzucenie spadku,
• Przyjęcie spadku wprost skutkuje przyjęciem całej masy spadkowej – zarówno przysporzeń, jak i zobowiązań oraz odpowiedzialnością za ewentualne długi spadkowe bez ograniczeń. W takiej sytuacji, ewentualne przyjęcie wprost spadku znacznie zadłużonego, może poskutkować skierowaniem przez wierzyciela egzekucji do osobistego majątku spadkobiercy – niemającego pozornie jakiegokolwiek związku z osobą spadkodawcy oraz pozostawioną przez niego masą spadkową,
• W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiedzialność spadkobiercy  przyjmującego spadek za długi spadkodawcy ograniczona jest do wartości uzyskanych z tytułu spadkobrania przysporzeń (tzw. stanu czynnego spadku), określonej w drodze wykazu inwentarza lub spisu inwentarza. Ten wariant przyjęcia spadku jest bezpieczniejszy, niż przyjęcie wprost, bowiem wierzyciele nie będą mieli możliwości zaspokojenia się z majątku spadkobiercy, pozostającego bez związku ze spadkiem,
• Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Z chwilą złożenia oświadczenia, pozbywa się on wszystkich praw i obowiązków związanych z udziałem w postępowaniu spadkowym,
• Na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, osoba powołana do dziedziczenia ma 6 miesięcy od dnia powzięcia wiedzy o tytule swego powołania. W przypadku niezłożenia oświadczenia jakiejkolwiek treści, przyjmuje się, że osoba taka dziedziczy z dobrodziejstwem inwentarza,
• Celem uregulowania sytuacji prawnej wierzycieli spadkodawcy, przyjmuje się, że w okresie 6-miesięcznym, w trakcie którego osoba powołana do dziedziczenia powinna złożyć jedno z oświadczeń określonej treści, nabycie spadku ma tymczasowy charakter. To znaczy, że do chwili złożenia oświadczenia przyjmuje się, że uprawniony do dziedziczenia, ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe wyłącznie do wysokości stanu czynnego spadku,
• Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza limituje jedynie wartość długów, których zaspokojenia mogą żądać wierzyciele. Przepisy nie stoją na przeszkodzie prowadzenia egzekucji z całego majątku spadkobiercy, który przyjął spadek – oczywiście do wysokości stanu czynnego spadku. Zatem w sytuacji, kiedy w skład masy spadkowej wchodził jedynie dom o wartości kilkuset tysięcy złotych, a spadek obciążony był długami w kwocie kilku tysięcy złotych – nic nie stoi na przeszkodzie, aby wierzyciel w całości zaspokoił się np. z osobistego rachunku bankowego spadkobiercy,
• Do momentu działu spadku, spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Po dokonaniu działu spadku, spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości należnych im udziałów spadkowych.

Prawnik z Łodzi Anna Uznańska – specjalizuję się w szeroko pojętym prawie cywilnym, w tym w prawie spadkowym. Jeżeli zmarł Ci ktoś bliski i nie wiesz czy powinieneś spadek przyjąć, czy odrzucić warto wcześniej zasięgnąć pomocy profesjonalisty. Zapraszam do kontaktu: tel. 793707976, adres e-mail: [email protected].