Proces dziedziczenia, nierozłącznie idzie w parze wraz z pojęciem spadku. Spadek należy rozumieć jako ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które to chwilą jego śmierci przechodzą na określoną osobę lub osoby. Wejście w rolę spadkobiercy, mimo iż czysto intuicyjnie może kojarzyć się z perspektywą uzyskania przysporzenia – w domyśle: majątku zmarłego, niesie za sobą również zagrożenia, np. związane z możliwością istnienia długów spadkowych. Jednym z fundamentalnych problemów dla całej gałęzi prawa spadkowego jest trafne określenie katalogu podmiotów uprawnionych do dziedziczenia. W sytuacji bowiem, kiedy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu, zastosowanie odnajdują zasady dziedziczenia ściśle określone w ustawie. Wówczas, prawo może okazać się bezlitosne dla osób, z którymi zmarły w ostatnich latach swego czasu przebywał, które otaczały go w ostatnich latach opieką, i które były dla niego bliskie. Jakie modele spadkobrania obowiązują w polskim prawie spadkowym? Kto może dziedziczyć? Jakie instytucje przewidziane w kodeksie cywilnym, mogą służyć wyłączeniu potencjalnego spadkobiercy z grona uprawnionych do dziedziczenia? Zapraszam do lektury artykułu.

Dziedziczenie testamentowe

Dzięki możliwości osobistego sformułowania rozrządzenia na wypadek śmierci, którą dysponuje każda osoba posiadająca pełen zakres zdolności do czynności prawnych, dziedziczenie testamentowe jest modelem dziedziczenia, który w pełnej mierze czyni zadość zasadzie swobody testowania. Opiera się ona bowiem na założeniu, choć z pewnymi wyjątkami, że każdy powinien dysponować możliwością zadecydowania o losach swojego majątku, po swojej śmierci. Dla uruchomienia dziedziczenia testamentowego, niezbędne jest sporządzenie testamentu przez przyszłego spadkodawcę. Skutki z niego wynikające będą jednak doniosłe w świetle prawa dopiero z chwilą śmierci testatora.

Ustawa przewiduje różne możliwości sporządzenia testamentu. Możliwością najbardziej bezpieczną, gwarantującą brak uchybień wymogom formalnym wynikającym z ustawy, jest sporządzenie testamentu u notariusza – tzw. testamentu notarialnego. Dodatkową zaletą takiego rozwiązania jest fakt prowadzenia przez notariuszy Notarialnego Rejestru Testamentów, w którym z urzędu zamieszczane są informacje o testamentach notarialnych, ale także i innych – o ile informacja o ich sporządzeniu została przekazana notariuszowi, w związku z czym ukrycie takiego testamentu będzie znacznie utrudnione.

Kodeks cywilny dopuszcza również możliwość sporządzenia testamentu holograficznego (własnoręcznego) – tj. testamentu sporządzonego w całości pismem ręcznym, opatrzonego datą i podpisanego przez testatora. Komputerowy wydruk oświadczenia woli, choćby był na dole strony opatrzony podpisem spadkodawcy – nie będzie stanowił testamentu holograficznego.

Triadę „testamentów zwykłych” uzupełnia testament urzędowy, zwany również testamentem allograficznym. Złożenie tego typu testamentu, następuje w formie oświadczenia testatora złożonego ustnie w obecności dwóch świadków wobec właściwego urzędnika władzy publicznej (wójta, burmistrza, prezydenta miasta, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu cywilnego). W ramach testamentu urzędowego, wola spadkodawcy – na podstawie wypowiedzianych przez niego słów, spisywana jest do protokołu z podaniem daty sporządzenia testamentu. Dla uczynienia niezbędnych uwarunkowań formalnych, protokół po spisania powinien zostać odczytany i podpisany przez spadkodawcę, urzędnika odbierającego oświadczenie oraz świadków.

Kodeks cywilny przewiduje także możliwość złożenia jednego z testamentów szczególnych, do tej grupy testamentów należą: testament ustny, podróżny i wojskowy. Zasadniczo, możliwość złożenia testamentu szczególnego, wiąże się z wystąpieniem nadzwyczajnych okoliczności, z uwagi na które złożenie testamentu zwykłego nie jest możliwe.

Jak już zostało wyżej zasygnalizowane, istotą dziedziczenia testamentowego jest fakt, że decydująca dla niego jest osobista i swobodna wola spadkodawcy co do tego: kto zostanie powołany do dziedziczenia, komu w spadku przypadną konkretne składniki majątku testatora, czy też kto – mocą stosownych rozrządzeń testamentowych, zostanie zobowiązany do dokonania pewnych czynności zgodnie z ostatnią wolą spadkodawcy. Dowolność testowania doznaje jednak w pewnych miejscach ograniczeń, mających na celu ochronę najbliższych osób spadkodawcy, a której wyraz stanowi np. instytucja zachowku.

W przypadku, kiedy do sporządzenia testamentu nie doszło, testament został unieważniony, bądź też żadna z osób, które spadkodawca powołał w testamencie do spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą – będziemy mieli do czynienia z dziedziczeniem ustawowym.

Dziedziczenie ustawowe

W drodze dziedziczenia ustawowego, podobnie jak to się ma przy dziedziczeniu testamentowy, można odziedziczyć zarówno całość spadku, jak i określony ułamek masy spadkowej. Do dziedziczenia części spadku w ramach dziedziczenia ustawowego dojdzie wówczas, kiedy przynajmniej część spadku będzie podlegała dziedziczeniu w oparciu o testament.

Kolejność dziedziczenia zasadniczo oparta jest na stosunkach: małżeństwa oraz pokrewieństwa, choć w dalszych grupach spadkobierców, można odnaleźć przełamania tej reguły. Spadkobiercy ustawowi dzielą się na grupy – od najbliższych spadkodawcy osób, do tzw. dziedzica koniecznego, tj. gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, która jest zobowiązana do przyjęcia spadku w sytuacji, kiedy katalog osób, które mogłyby dziedziczyć jest pusty, bądź każda z osób uprawnionych do dziedziczenia z tytułu przynależności do grup wcześniejszych, nie chce, lub nie może dziedziczyć. Zgodnie z ogólnymi zasadami regulującymi dziedziczenie ustawowe, spadkobierca należący do dalszej linii dziedziczenia, uzyska prawo do spadkobrania dopiero wówczas, kiedy zabraknie osób powołanych przed nim, bądź kiedy wszystkie z tych osób nie chcą lub nie mogą dziedziczyć.

Kolejność dziedziczenia według zasad ustawowych

Kodeks cywilny precyzuje porządek dziedziczenia poprzez wyodrębnienie sześciu grup spadkodawców. Zgodnie z zasadami wspomnianymi powyżej, przed dziedzicami z grupy dalszej, otwiera się możliwość dziedziczenia dopiero wówczas, kiedy w grupie bliższej nikogo nie ma, bądź spadkobiercy z grup wyższych nie chcą lub nie mogą dziedziczyć.

• Grupa pierwsza – małżonek i zstępni spadkodawcy

W pierwszej kolejności, spadek przypada małżonkowi spadkodawcy oraz jego dzieciom. Wszystkie osoby należące do pierwszej grupy dziedziczą w częściach równych, z tym jednak zastrzeżeniem, że małżonek w każdym wypadku, niezależnie od konfiguracji oraz ilości dzieci spadkodawcy, zawsze musi otrzymać co najmniej 1/4 spadku.

Przykładowo: jeśli po zmarłym spadkodawcy dziedziczy małżonek oraz od 1 do 3 dzieci, sytuacja jest nieskomplikowana, bowiem każdemu ze spadkobierców będzie przypadał równy udział w masie spadkodawcy (w przypadku 1 dziecka będzie to 1/2, w przypadku 2 dzieci – 1/3, w przypadku 3 dzieci – 1/4). Inaczej jednak wygląda sytuacja, kiedy do pierwszej grupy dziedziców należy małżonek oraz 10 dzieci spadkodawcy. Wówczas podział masy spadkowej nie nastąpi w oparciu o równe części, bowiem 1/4 spadku przypadnie małżonkowi spadkodawcy, pozostałe 3/4 masy przeznaczone będzie do podziału przez dzieci spadkodawcy.

W sytuacji, gdyby dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, należny mu udział spadkowy (który przysługiwałby mu, gdyby tylko dożyło chwili otwarcia spadku), przypada jego dzieciom, a wnukom spadkodawcy w częściach równych.

• Grupa druga i trzecia – małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy

Rozważania nad dziedziczeniem ustawowym w odniesieniu do drugiej grupy spadkobierców, dotyczą stanów faktycznych, w których spadkodawca nie pozostawił dzieci, ani innych dalszych zstępnych. W takiej sytuacji, z chwilą otwarcia spadku, do spadkobrania zostaną powołani małżonek spadkodawcy oraz jego rodzice.

W tym przypadku, małżonek ma zagwarantowany udział wynoszący 1/2 masy spadkowej. Rodzice – przy założeniu, że w chwili otwarcia spadku oboje żyją, w częściach równych odziedziczą pozostałą część masy spadkowej, tj. po 1/4 udziału na każdego z nich. W sytuacji, kiedy jeden z rodziców nie dożyje otwarcia spadku, jedyny pozostały przy życiu rodzic spadkodawcy odziedziczy 1/2 masy spadkowej.

Omówić należy również sytuację, w której to dnia otwarcia spadku nie dożywają zarówno małżonek jak i zstępni (tj. wszyscy uprawnieni do dziedziczenia w grupie pierwszej). Wówczas cały spadek przypadnie rodzicom spadkodawcy, zaś jeśli i oni nie dożyją dnia otwarcia spadku, należny im udział przypadnie rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych – w ramach grupy trzeciej. Co istotne, w sytuacji gdyby otwarcia spadku dożył tylko jeden z rodziców, udział drugiego mimo wszystko przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy, niezależnie od faktu, że drugi rodzic spadkodawcy wciąż żyje.

Z kolei jeśli także którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy przypadający bratu lub siostrze spadkodawcy, przypada jego zstępnym. W sytuacji gdyby była ich wielość – należny udział określany jest w częściach równych.

W sytuacji, gdyby otwarcia spadku dożył jedynie małżonek spadkodawcy, a brak byłoby uprawnionych do dziedziczenia: zstępnych, rodziców, rodzeństwa oraz zstępnych rodzeństwa – dopiero wówczas małżonek odziedziczy cały majątek po zmarłym współmałżonku.

• Grupa czwarta – dziadkowie

Dziedziczenie według zasad przeznaczonych dla grupy czwartej w praktyce nie zdarza się często, jednak ustawodawca uznał za konieczne, aby przedstawić również schemat działania na wypadek, gdyby spadkodawca nie pozostawił na świecie łącznie: małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa oraz zstępnych rodzeństwa. W tego typu przypadkach, cały spadek przypadnie dziadkom spadkodawcy – przy założeniu, że doczekali dnia otwarcia spadku (tj. pod warunkiem, że żyją).

Dziadkowie dziedziczący wspólnie, dziedziczą w częściach równych, jednakże jeśli jedno z nich nie dożyłoby dnia otwarcia spadku, przypadający zmarłemu dziadkowi spadkodawcy udział, przechodzi na jego zstępnych – tj. na wujostwo spadkodawcy.

• Grupa piąta – pasierbowie

W dalszej kolejności, w sytuacji kiedy powołanie do dziedziczenia któregokolwiek z żyjących krewnych spadkodawcy nie jest możliwe, swoje uprawnienie mogą realizować pasierbowie spadkodawcy, tj. dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

Wytłuszczone w akapicie poprzedzającym wytłuszczenie ma niezwykle doniosłe znaczenie, bowiem aby pasierb spadkodawcy mógł dziedziczyć, wymaganym jest, aby również drugi z jego rodziców wcześniej zmarł. Wówczas, ustawodawca dostrzegł iż przez wzgląd na potrzebę należytego zabezpieczenia warunków egzystencji sierocie, możliwe jest dopuszczenie do tego, aby majątek spadkodawcy „wyszedł poza grono krewnych”.

• Grupa szósta – dziedzice konieczni: gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa

Dziedzice konieczni wchodzą w rolę spadkobierców wtedy, kiedy brak jest jakichkolwiek osób należących do pięciu wyżej opisanych grup, które mogłyby lub chciałyby dziedziczyć. Gmina oraz Skarb Państwa, w odróżnieniu do innych kategorii spadkobierców, nie mają możliwości odrzucenia spadku – chociażby zadłużonego, co stanowi wyraz tendencji ustawodawcy do zapobiegania rozprzestrzenianiu się zjawiska: „spadków niczyich”.

Zgodnie z art. 935 k.c., jeśli spadkodawca nie pozostawił krewnych, ani też nie istnieje pasierb spełniający warunki uprawniające go do dziedziczenia, jego spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo znajdowało się ono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa.

Czy pomimo przynależności do kręgu spadkobierców ustawowych, możliwe jest wykluczenie od dziedziczenia?

Na tak zadane pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Kodeks cywilny uznaje chociażby instytucje wydziedziczenia, niegodności dziedziczenia lub umowy zrzeczenia się dziedziczenia.

O ile do wydziedziczenia lub niegodności dziedziczenia może dojść w ściśle określonych warunkach, niekiedy i w ściśle określonej formie (elementem wspólnym dla obu tych instytucji jest naganne zachowanie spadkobiercy), tak zrzeczenie się dziedziczenia jest w zasadzie umową zawieraną przed notariuszem między spadkobiercą jeszcze za jego życia, a tym, który z mocy ustawy byłby uprawniony do dziedziczenia.

Takie samowykluczenie się od dziedziczenia, które następuje w ramach zrzeczenia się dziedziczenia, najczęściej znajduje zastosowanie wówczas, kiedy potencjalny spadkobierca wie, że spadek jest w przeważającej mierze zadłużony, a nie chce ryzykować uchybienia terminowi na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku, kiedy już do jego otwarcia dojdzie.

Podsumowanie

• Polski ustawodawca przewidział dwa porządki dziedziczenia: dziedziczenie testamentowe oraz dziedziczenie ustawowe. Dziedziczenie ustawowe odnajduje zastosowanie kiedy do sporządzenia testamentu nie doszło, testament został unieważniony, bądź też żadna z osób, które spadkodawca powołał w testamencie do spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą,
• Główną ideą dziedziczenia testamentowego jest wola umożliwienia spadkodawcy swobodnego wyrażenia woli dotyczącej losu jego majątku, po jego śmierci – w szczególności: wskazania osób powołanych do spadku, przypisania poszczególnym osobom określonych składników majątkowych wchodzących w skład masy spadkowej, jak również zobowiązania spadkobierców do dokonania określonych czynności, zgodnie z ostatnią wolą spadkodawcy,
• Polskie prawo spadkowe, w ramach dziedziczenia ustawowego, wyodrębniło 6 grup spadkobierców. Uprawnieni do dziedziczenia z grupy dalszej, uzyskują możliwość realizacji swojego uprawnienia dopiero w sytuacji, kiedy spadkobierców należących do grup bliższych nie ma, bądź nie chcą albo nie mogą oni dziedziczyć,
• Jeśli w ramach pierwszych pięciu grup dziedziców ustawowych (do których należą: małżonek, zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa, dziadkowie oraz pasierbowie), nie udało się ustalić spadkobiercy gotowego, aby dziedziczyć, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo znajdowało się ono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa. Gmina i Skarb Państwa stanowią grono tzw. dziedziców koniecznych, tzn. że pozostając na samym końcu łańcucha spadkobierców, nie dysponują oni prawem odrzucenia spadku,
• Mimo przynależności do kręgu dziedziców ustawowych, możliwe jest pozbawienie prawa do dziedziczenia, czy to z inicjatywy spadkodawcy, czy też z woli samego spadkobiercy. Instytucje prawa spadkowe służące wyłączeniu (bądź samowyłączeniu) od dziedziczenia, to: wydziedziczenie, uznanie za niegodnego dziedziczenia oraz zrzeczenie się dziedziczenia.

Dobry Prawnik z Łodzi Anna Uznańska – specjalizuję się w szeroko pojętym prawie cywilnym, w tym w prawie spadkowym. Jeżeli zmarł Ci ktoś bliski i nie wiesz czy powinieneś spadek przyjąć, czy odrzucić warto wcześniej zasięgnąć pomocy profesjonalisty. Zapraszam do kontaktu: tel. 793707976, adres e-mail: [email protected]